आज मनाइँदै गरेको गुरु पूर्णिमाको महत्व हाम्रो समाजमा विशेष छ । स्कुल, कलेजमा यसका केही औपचारिक कार्यक्रमसहित आफ्ना गुरुहरुप्रति श्रद्धा व्यक्त गरिने हुन्छ । यही अनुरुप अध्यात्मतर्पm पनि आ–आफ्नो विश्वास, श्रद्धाअनुसार अध्यात्मिक गुरुहरुप्रति कृतज्ञता ज्ञापन आवश्यक मात्र नभई परम कर्तव्य पनि हुन आउँछ ।
यसै परिवेशमा यो पूर्णिमा बौद्ध धर्मावलम्बीहरुको पनि ठूूलो पर्व हो । योे दिन भगवान् गौतम बुद्धले बोधिज्ञान लाभपश्चात् सर्वप्रथम सारनाथमा पाँचजनालाई प्रथम धर्मचक्र प्रवचन गरेको दिनको रुपमा स्मरण गरिन्छ । यसरी भगवान् बुद्धले प्राप्त गर्नुभएको बोधिज्ञान, दर्शनलाई प्रथमपटक पँच वर्गीय भद्रजनलाई बुद्ध दर्शन, शिक्षाको प्रवचन दिनुभएकोले यस दिनलाई धर्मचक्र प्रवचन दिवसको रुपमा पनि स्ंमरण गरिन्छ । यसको महत्व गुरु पूर्णिमा त भयो नै, अझ यसैको कारणले कालान्तरमा विश्वमा बुद्ध दर्शन र शिक्षा संसारभर पैmलिने अवसर पनि मिलेको मान्न सकिन्छ ।
आज संसार व्यक्तिगत, सामाजिक, आर्थिकलगायत यावत् समस्याहरुको जञ्जालमा नराम्रोसँग जकडिएको अवस्था छ भन्ने कुरामा शायद कसैको विमति नहोला । यो दुःखको भूमरीबाट विभिन्न भौतिक, यान्त्रिक सहायताको माध्यमबाट समस्या समाधान गर्न नसकिरहेको पनि यथार्थ नै हो । एउटा समस्या समाधान नहुँदै अर्को समस्या आइपर्छ । के जीवन यस्तै समस्याहरुको समाधानमा मात्र केन्द्रित हुने हो र ? समस्याको मूल कारणसम्म व्यक्तिहरुको पहुँच हुन सक्दैन र ?
सिद्धार्थ गौतमले सारा राजपाठ, सुखसयल त्याग गरी आषाढ शुक्ल पूर्णिमाका दिन महाभिनिष्क्रमण गर्नुभई दुःखको कारण र समाधानका उपाय खोज्न तत्परता देखाउनुभएर, बोधिसत्व ज्ञान प्राप्त गरेर, त्यो दर्शन आम जनमानसमा पु¥याउन ४५ वर्षसम्म गाउँ–गाउँ, नगर, बस्तीहरुमा धर्म प्रवचन दिने कार्य गर्नुभयो । यसरी समाजका अज्ञानी व्यक्तिहरुलाई दुःखबाट पार लगाउने शिक्षा दिनुभएको उदाहरण मानव समाजमा दोस्रो शायदै होला । करिब २६०० वर्षअघिकोे जम्बु द्विपको समाजको अवस्था पनि आजको जस्तै विभिन्न कुरीति, विसंगतियुक्त नै त थियो ।
बुुद्धत्व प्राप्तिपश्चात् दिनुभएको शिक्षा, दर्शन जस–जसले प्राप्त गरी त्यसलाई व्यवहारमा उतार्ने व्यक्तिहरुले मात्र लाभ पाउने हो । यसलाई कर्मकाण्डको रुपमा मात्र प्रचारप्रसार गरेर कसैको लाभ नहुुने कुुरामा स्वयं भगवान् बुुद्धले भन्नुभएको शिक्षा ‘‘तथागतले केवल मार्गमात्र देखाउने हो, आपैmँ हिँड्नुपर्छ, कसैले कसैलाई तार्न सक्दैन’ भन्ने नारा आज विश्वको सबै क्षेत्रका लागि आदर्श वाक्यको रुपमा ग्रहण गर्नयोग्य छ ।
बुद्धत्व प्राप्त गरेपछि भगवान् बुद्धले आफूले प्राप्त गरेको ज्ञान दिन सर्वप्रथम गृहत्यागपश्चात् शिक्षा दीक्षा लिनुभएका गुरुहरु आलारकलाम र उद्धकरामपुत्रलाई सम्झिनुभयो । तर दुुवै जनाको देहावसान भइसकेकाले उक्त शिक्षालाभ हुनबाट वञ्चित हुन पुगे । यस अर्थमा भगवान् बुद्धले पनि सांसारिक जीवनका आफ्ना गुुरुहरुप्रति कृतज्ञताको भाव दर्शाउनुभएको मान्न सकिन्छ ।
प्रथम धर्मचक्र प्रवचन दिवसमा भगवान् बुद्धले पञ्चवर्गीय भद्रहरुलाई दिनुभएको शिक्षा, दीक्षा, ‘मध्यम प्रतिपदा मार्ग’, ‘हेतु पत्यय’ (कार्य, कारण, सम्बन्ध) आदि हुन् भने सो ज्ञानको बुझाइबाट निजहरु प्रत्यक्ष लाभान्वित भएको पढ्न सकिन्छ ।
कालान्तरमा विभिन्न व्यक्तिको यस शिक्षाप्रति आकर्षण, तत्कालीन राजारजौटा तथा लाखौँ सर्वसाधारण जनताको लाभ भएको पनि इतिहास छ । यसको इतिहासको क्रमशः लिपिबद्धसहित सम्राट अशोकको पालामा विश्वमा यसको व्यापक प्रचारप्रसार भएको जीवन्त इतिहास अहिले पनि साक्षी छ ।
आज हरेक विषय, क्षेत्रमा मध्यम मार्ग अपनाउनुपर्छ भन्ने शब्द त बेला–बेलामा सुन्न, पढ्न पाइरहेको अवस्था पनि हो तर भगवान् बुद्धले ‘मध्यम मार्ग’ केलाई भन्नुभएको हो त ? यसको मर्मबमोजिमको शिक्षादीक्षा आजको विश्वको परिवेशमा भइरहेको छ वा छैन त ?
सामान्यतया शब्दकोषमा मध्यम मार्ग भन्नाले न एताको, न उताको, बीचको मार्ग भन्ने नै हो । कुनै दई पक्षको विवाद, अन्तरद्वन्द्वमा आपसी सहमतिमा बीचको मार्ग भनी कलह समाप्त गर्न माध्यमको रुपमा पनि लिने प्रचलन छ । भगवान् गौतम बुुद्धले मध्यम मार्ग भनी न अति काम–सुख, न अति कष्टकर जीवन, बरु साधारण जीवनयापनका पद्धतिलाई मध्यम मार्गको रुपमा बताउनुभएको जीवन पद्धतिलाई बुझाउँछ ।
भगवान् बुद्धको मौलिक दर्शन, संसारमा दुःख छ, दुःखको कारण छ, दुःखको निवारण पनि छ र दुःखको निवारणको उपाय (बाटो) पनि छ भनी ‘चार आर्य सत्य’ तथा दुःख निवारणको बाटो आठ अंगको ‘आर्यअष्टाङ्गिक मार्ग’को प्रवचन आषाढ शुक्ल पूर्णिमाको दिन दिनुभएकोबाट पनि यो गुरु पूर्णिमाको दिनलाई बिर्सन नहुने दिनको रुपमा लिनुपर्छ । यसै दिनको अवसरबाट संसारमा बुद्ध धर्म, शिक्षा, दर्शन प्रचारप्रसारको आधार तयार भएको रुपमा पनि विशेष महत्व भएको नकार्न सकिँदैन । भगवान् गौतम बुद्धले पत्ता लगाउनुभएको चार आर्य सत्यको महत्व तथा आवश्यकता आजको हत्या–हिंसामा आक्रान्त हाम्रो समाजमा झन् बढेको निर्विवाद देखिन्छ ।
अब चार आर्य सत्य अन्तर्गत पहिलो दुःख छ भन्ने त सामान्यरुपमा आजको जनजीवनमा देखा परिरहेका सबै खालको, जन्मदेखि मरणसम्मको अवस्थासम्ममा आइपर्ने दुःख जस्तै– बूढाबूुढी हुनु, रोगी हुन्, मन परेकोसँग विछोड, मन नपरेको सँग संयोग हुनु आदि । यी सबै दुःखको कारण तृष्णा वा लोभ हुुन्, जति भए पनि नपुुग्ने तृष्णा बडो खतरनाक छ र आज यसले समाजमा यावत् समस्यालगायत भ्रष्टाचारको जालो पैmलाएको छर्लंग छ ।
दुःखको निवारण उपायको रुपमा आर्य अष्टाङ्गिक मार्ग (आठ अंगको बाटो)) छन् । अब यो आठ अंगको बाटो भनेको सम्यक वचन, सम्यक कर्म, सम्यक आजीविका, सम्यक समाधि, सम्यक व्यायाम, सम्यक सती, सम्यक दृष्टि, सम्यक संकल्प हन् । यिनीहरुमध्ये पहिलो तीनवटा शील अन्तर्गत शरीर, मन र वचनद्वारा पालन गर्नुपर्ने आचरण हन् भने अर्को तीनवटा समाधि अन्तर्गत गरिने अभ्यास र अन्तिम दुुुईवटा प्रज्ञा, ज्ञान अन्तर्गतको सर्वोत्तम क्षेत्र हुुन् ।
आज समाज, जनजीवनमा यस्तो सही वचन, सही कर्म, सही आजीविका जिउने पद्धति ह्रास भएको अवस्था होइन र ? सही आजीविकारुपी जीवन पद्धतिको अभाव हुनु, गरिबी र बाध्यताको कारणले समेत चोरी–डकैती तथा अज्ञानको कारणले नीतिगत भ्रष्टाचार हुनु भनेको यो शिक्षाको अभावको कारणले भएको मान्न सकिन्छ कि सकिँदैन ?
कसैले कसैलाई तार्ने होइन, आफ्नो मालिक आपैmँ हो, कर्म र कर्मको फल निश्चित छ, आदि प्रसंगदेखि कार्य कारणको सिद्धान्त ‘यो भएमा यस्तो हुुन्छ’, ‘यस्तो नभएमा त्यो हुँदेन’ भन्ने जीवनोपयोगी शिक्षा, दर्शनले भरपूर व्यावहारिक ज्ञान हाम्रो समाजबाट लुप्त भएको अवस्थामा केही दशकअघिदेखि देशमा पुुनर्जागरणको वातावरण सृजना भएको महसुस हुन्छ । प्रजातन्त्रको लहर, बहुदलीय व्यवस्थाको परिवर्तनसँगै हालको संविधानमा भएको धर्म निरपेक्षको अवधारणाबमोजिम पनि बुुद्ध शिक्षा प्रचारप्रसारलाई टेवा पुगेको मान्न सकिन्छ ।
यो शिक्षाको अभावमा समाजको स्वच्छता, व्यक्तिको आचरण सुधारका परिकल्पना पनि जटिल नै हुने अवस्था भइरहेको लाग्छ । अझ यो शिक्षा पनि कुुनै प्रमाणपत्रको लागि मात्र नभई दैनिक व्यवहारमा उतारी आफू र जगत्को हितका लागि समर्पित हुन आवश्यक छ ।
बेला–बेलामा भगवान् गौतम बुद्ध कपिलवस्तुका राजकुमार थिए । उनको जन्म लुम्बिनी वनमा भएको, लुम्बिनी वन नेपालमा पर्छ । बुद्ध नेपालमा जन्मेको हो भनेर मात्र देश, समाज र विश्वले केही पाउँदैन, यदि बुद्ध शिक्षा घरघरमा प्रवेश हुन सकेन तथा सो शिक्षा दैनिक व्यवहारमा उतार्न सकिँदैन भने ।
अतः आज गुरु पूर्णिमाको दिन विशेषतः बौद्धजनहरुले यस पावन दिनलाई बुद्धशिक्षा ग्रहण गर्ने, व्यवहारमा उतार्ने, आफू र अरुलाई पनि यो शिक्षाको लाभ लिन–दिन सक्ने पर्वको रुपमा विशेष स्मरणसहित मनाउन उचित हुन्छ । यसको अतिरिक्त समाज र देशको भलाइका लागि कार्य तादात्मय र प्रणसहित बुद्धप्रति कृतज्ञता र नतमस्तक हुुनु नै सच्चा बौद्ध र सम्पूर्ण नेपालीहरुको समेत कर्तव्य हो भन्ने लाग्छ । यस गुरु पूर्णिमाले समाज, विश्वमा बुुद्धशिक्षा प्रचारप्रसार गर्ने पावन अवसर अझ सफलिभूतसमेत हनेछ भनी कामनासहित सबैको कल्याण र मंगलमलयको लागि प्रार्थना गर्दछु ।
(लेखक चित्रकार नेपाल नागरिक उड्डयन प्राधिकरणका पूर्वनिर्देशक हुनुहुन्छ ।)