दिपावली पर्व कहिले र कहाँबाट सुरु भयो ?

काठमाडौं ।

आज नेपालसहित संसारभरी नै दीपावली मनाइँदैछ।

 त्यसको एक दिनअघि अर्थात हिजो शनिबार अयोध्यामा दीपावलीको अवसरमा दीप प्रज्वलन गरेर विश्व कीर्तिमान बनाईएको थियो ।

 दीपावलीका दुई मुख हुन्छन्, एउटा लक्ष्मी र गणेशको पूजा गर्ने घरभित्रको हुन्छ भने अर्को अनुहार रंगीन बत्तीले झल्कने घरको हो, मानिसहरूले यो पर्वलाई दीपावली र आतिशबाजीका बीचमा मनाउँछन्।

 तर यी सबैको बीचमा धेरैको मनमा यो प्रश्न उठ्छ कि दीपावली मनाउने चलन कहिलेदेखि सुरु भयो ?  कहिले र कहाँबाट दियो बाल्न थालियो ? आतिशबाजी कहिलेबाट भयो ? आज हामी तपाईका यी सबै प्रश्नको जवाफ दिनेछौं र तपाईलाई दिपावालीसँग सम्बन्धित धेरै रोचक जानकारी पनि बताउनेछौं।

 उज्यालोको यो पर्व हिन्दू ग्रन्थ स्कन्दपुराण र अग्निपुराणमा उल्लेख छ । त्रेतायुगपछि द्वापर युगदेखि दीपावली मनाइँदै आएको जनविश्वास छ । त्यसपछि पाँच दिनसम्म मनाइयो। दीपावली मनाउने परम्परा ५ हजार वर्ष पुरानो रहेको विश्वास गरिन्छ । स्कन्द पुराणको कार्तिक महात्म्यमा भगवान कृष्णले दीपहरूलाई सूर्यको अंशको रूपमा वर्णन गरेका छन् ।

 यहाँ हामी तपाईंलाई स्कन्द पुराणका केही श्लोकहरू पनि बताइरहेका छौं जसले दीपावलीको बारेमा जानकारी दिन्छ।

सूर्यवंशसंभव दीपा अन्डाकारवाणशक। १०।।

बलिराज्य समसाद्य यार्न दिवालीः कृता। ४५।।

 पहिलो दीपदान पर्व कहाँ भएको थियो ?

स्कन्द पुराणमा एउटा श्लोक छ “मद्रज्ये ये दीपानानम् भुवि कुर्वन्ति मानवः। ५४।’

यस श्लोकलाई राम्ररी पढेपछि थाहा हुनेछ कि पहिले मद्रा राज्यका जनताले दियो दान गरेका थिए अर्थात बत्ती बालेका थिए। हामीले यहाँ कुरा गरिरहेको मद्रा राज्य अहिले तक्षशिला (पीओके) र पाकिस्तानको कश्मीरको बीचमा रहेको ठाउँ हो। दैत्य राजा बालीले दियो दान गरेको थाहा पाएपछि आफ्नो शासनकालमा दीप बाल्ने चलन सुरु गरेको जनविश्वास छ ।

पहिलो दियो कहाँ भेटियो ?

सिन्धु उपत्यका सभ्यताबाट करिब ४ सहस्राब्दी अर्थात् करिब ५ हजार वर्ष पहिले माटोको बत्तीको प्रयोग भएको प्रमाण भेटिएको छ । सिन्धु उपत्यकामा उत्खननका क्रममा पुरातत्व विभागको टोलीले मेहरगढमा सबैभन्दा पहिले माटोको पुरानो बत्ती फेला पारेको थियो । पछि कार्बन डेटिङ गर्दा यी बत्तीहरू करिब ५ हजार वर्ष पुरानो भएको पत्ता लाग्यो ।

यसबाहेक भारतको सांगलमा पनि यस्तो घटना भएको छ । त्यहाँ २५ सय वर्षअघिका मौर्यकालीन बत्तीहरू भेटिएका छन् ।

 उता, कौटिल्यले लेखेका अर्थशास्त्र पढ्नुभयो भने रकेटको पहिलो प्रयोग कहिले भएको थियो भन्ने थाहा हुन्छ । कौटिल्यले करिब २३९६ वर्षअघि लेखेको अर्थशास्त्रको १४ औं अध्यायमा ‘तेजनचुर्ण’ बनाउने विधिको व्याख्या गरेका छन् । तेजन पाउडरमा आगो लगाउँदा चिंगारी निस्कियो । युद्धमा शत्रुहरूलाई विचलित गर्न यसलाई जलाइयो र विषालु धुवाँ छोडियो भनेर उल्लेख गरिएको छ ।