डायास्पोरा साहित्यका सिद्धान्तकार, युद्धसौन्दर्य चिन्तक तथा साहित्यकार रक्ष राईको कथासङ्ग्रह ‘पल्टनेको फोटो’ माथि राजधानीमा अन्तरविमर्श गरिएको छ।
नेपाली वाङ्मय परिषद् र नेपाली प्रतिभा प्रतिष्ठान, बेलायतद्वारा आयोजित अन्तरविमर्श कार्यक्रममा बोल्दै वरिष्ठ साहित्यकार तथा समालोचक प्राडा गोविन्दराज भट्टराईले रक्ष राई नेपाली डायास्पोराका असङ्ख्य स्रष्टामध्ये सर्वश्रेष्ठ स्रष्टा भएको दाबी गरे।
उनले भने– ‘रक्ष एक तपस्वी हुन्, एक ऋषि हुन्। जो चिन्तन, मनन र सिर्जनामा दिनरात तल्लीन रहन्छन्। उनको यो कृतिभित्र त्यही गहन चिन्तन र मननद्वारा खारिएर आएका, लेखिएका कथाहरू समाविष्ट छन्, जसले ज्ञानको तीर्खा मेटाउँछन्, नेपाली साहित्यमा यस्ता कृति कमै मात्र लेखिएका छन्।’
उनले अनुवाद भाषाको मात्रै नभएर पात्र, परिस्थिति र चेतनाको पनि अनुवाद हुने विचार व्यक्त गरे। पल्टनेको फोटो अंग्रेजी भाषामा अनुवाद भएर विश्वमा जान लायक नेपाली साहित्यिक कृति भएको उनको दाबी थियो।
प्राडा ज्ञानु पाण्डेले कथाकार राईमा जीवन र जगत्का विविध पक्षलाई फरक शैलीमा प्रस्तुत गर्ने क्षमता रहेको बताइन्। उनले भनिन्– ‘रक्षजीमा आम लेखकका भन्दा छुट्टै शैली छ कथावाचन गर्ने। जसले उनका कथा शक्तिशाली लाग्छन्।’ पाण्डेले कथाकार आफैं डायास्पोराभोक्ता भएका कारणले पनि कथामा खास डायास्पोरिक स्वाद पाइने दाबी गरिन्।
कथाकार मातृका पोखरेलले राई नेपाली डायास्पोराकै विशिष्ट स्रष्टा भएको उल्लेख गर्दै साहित्यमा मूलधार, मोफसल वा प्रवास भन्ने जस्ता कुरा भ्रम रहेको बताए। उनले भने– ‘पल्टनेको फोटोभित्रका कथाले यही कुराको पुष्टि गर्दछन्।’
मुन्धुम अध्येता भोगीराज चाम्लिङले जीवन, जगत् र समाजको मनोविज्ञान बुझेर लेखिएको साहित्य प्रभावकारी र कालजयी हुने धारणा व्यक्त गरे। उनले राईको कथामा ती कुरा पाइने दाबी गरे।
अनुवादक बलराम अधिकारीले अहिले विश्वमै डायास्पोरिक साहित्यप्रति आकर्षण बढेको बताउँदै पल्टनेको फोटोको अनुवाद अपरिहार्य रहेको धारणा व्यक्त गरे। उनले भने– ‘विश्वमा नेपाली साहित्यको स्तर देखाउन लायक छ यो कृति।’
कवि तथा समालोचक सुरेश हाचेकालीले बदलिँदो सामाजिक सन्दर्भमा लैंगिक सम्बन्धलाई नयाँ कोणबाट हेर्दै कथाकार राईले डायास्पोरामा महिलाबाट पीडित पुरुषको भोगाइलाई पनि आफ्नो कथाविन्यासको अंग बनाएको बताए। कार्यक्रममा हरि गौतम, टीका चाम्लिङ र कैलाश राईले कथाकार रक्ष राई अब्बल कथाकार रहेको बताए।
राईको कथामा अर्कै खालको स्वाद पाइने उनीहरूको विचार थियो। सांग्रिला बुक्सद्वारा प्रकाशित संग्रहभित्र १७ वटा कथा रहेका छन्।
खोटाङको बुइँपा पुख्र्यौली थातथलो भएका सेवा निवृत्त पूर्वब्रिटिस सैन्य राई बेलायतको वेल्समा बसेर साहित्य चिन्तन र सिर्जना कर्ममा समर्पित रहीआएका छन्।
नेपाली प्रतिभा प्रतिष्ठान, बेलायतका संस्थापक अध्यक्ष रहेका राई ‘नवचेतनाग्रह’, ‘डायास्पोरा सिद्धान्त’ र युद्धसौन्दर्य चिन्तन’ का प्रवर्तकसमेत हुन्। उनका यसअघि ‘शहीदकी आमाको लास’, ‘बालुवामा अर्को नेपाल’ (कथासङ्ग्रह), ‘देश दुःखेको छ’, ‘शालिक उभिएर गोर्खाली’ र ‘पोएट इन किलिङ जोन’ (अंग्रेजी कवितासङ्ग्रह), ‘डायास्पोरा सिद्धान्त र समालोचना’ तथा ‘नवचेतनाग्रह’ (सिद्धान्तपरक कृति) प्रकाशित छन्।