काठमाडौं ।
एउटा कुराको सम्बन्ध सबैसँग हुन्छ। यस कुरासँग सम्बन्ध नहुने कोही पनि हुँदैन। कुरा के हो भने धेरै माथि आकाशबाट एउटा पत्थरको टुक्रो खसिरहेको छ। त्यो सानोतिनो नभएर निकै नै ठूलो छ।
चालिस फुट अग्लो र गह्रुङ्गो छ अनि तल खसिरहेको छ । त्यसको ठीक तल तपाईं उभिनुभएको छ । अहिले त्यो धेरै नै माथि भएका कारण तपाईंले देख्न सक्नुहुन्न तर खसिरहेकै छ र त्यो तपाईंमाथि नै खसिरहेको छ। यहाँ (संसारमा) आफ्नो शिरमाथि त्यो (पत्थर) खसिनरहेको मानिस नै कोही छैन।
सबैमाथि खसिरहेको छ । त्यो एकदमै नजिक आइपुगेपछि मात्रै तपाईंलाई थाहा हुनेछ। ‘हैन यो के हो !’ तपाईं यताउता तर्किने कोसिस गर्नुहुन्छ तर तपाईं बच्न सक्नुहुन्न । किनभने, त्यो निकै विशाल छ अनि एकदमै तीव्र गतिमा खसिरहेको छ।
तपाईं जन्मनुभएको समयदेखि नै यो खस्न शुरू भएको थियो । उक्त पत्थरमा तपाईंको नाम लेखिएको छ । यसका साथै त्यो पत्थर तपाईंको शिरमा खस्छ भन्ने कुरा पनि निश्चित छ। त्यो अवश्य हुनेछ किनभने आजसम्म यो घटना नभएको भन्ने नै छैन । त्यो पत्थर अहिले पनि खसिरहेको छ । तपाईं पनि यसलाई देखेपछि आत्तिनुहुने छ– ‘यो के भइरहेको छ !’ तर, केही पनि गर्नसक्नुहुने छैन ।
कति मानिसहरू दुःखी छन् । सबै जना यही मायाका पछि दौडिरहेका हुन्छन् । वास्तवमा मायाका पछि पनि होइन, बरू आफ्नो मनका पछि दौडिरहेका छन्। अनि त्यो मन त्यही मायाका पछि दौडिरहेको छ । कहिले यतातिर जान्छ। कहिले उतातिर जान्छ। कहिले यो पढ्छ, कहिले त्यो पढ्छ। कहिले यसलाई बुझ्ने कोसिस गर्छ, कहिले त्यसलाई बुझ्ने कोसिस गर्छ।
धेरै मानिसहरूका स–साना बालबच्चा होलान् । उनीहरूको पढाइ राम्रो नहुँदा तपाईंहरूलाई दुःख लाग्छ ? याद गर्नुहोस्, अहिले पनि त्यो पत्थर माथिबाट खसिरहेको छ। तपाईंको छोरा या छोरी अनुत्तीर्ण हुँदा तपाईंलाई दुःख लाग्छ नि ? तपाईंका मालिकले तपाईंलाई क्रोधमा आएर ‘तिमी कुनै कामका लागि लायक छैनौ’ भनिदिए भने दुःख लाग्छ ? भगवान्सँग प्रार्थना गर्नुहुन्छ।
चाहे तपाईंले प्रार्थना गर्नुहोस् या नगर्नुहोस् तर त्यो पत्थर त अहिले पनि खसिरहेकै छ । त्यसको गतिमा कुनै पनि परिवर्तन भएको छैन । त्यसको दिशामा कुनै पनि परिवर्तन भएको छैन । त्यसमा तपाईंको नाम लेखिएको छ । तपाईं जहाँसुकै गए पनि त्यो तपाईंका पछि लाग्नेछ । कुरा के हो भने तपाईं कि त दुःखी बन्नुहुन्छ या सुखी बन्नुहुन्छ । परिस्थितिमा चाहे कुनै परिवर्तन आए पनि या नआए पनि तपाईं खुशी हुन सक्नुहुन्छ । आँखा खोल्नुहोस् अनि वास्तविकतालाई हेर्नुहोस् !
यो कर्मको कुरा होइन । किनभने, हामी त आफ्नो कर्मका नाउँमा नै दोष थोपरिदिन्छौं । नराम्रो हुनासाथ कर्मलाई दोष दिन्छौँ । आफ्नो मनलाई त दोषै दिँदैनौँ । कर्मका कारणले दुर्दशा भइरहेको होइन । आफ्नो मनका पछि दौडिएका कारण दुर्दशा भइरहेको छ । वास्तविकता यही नै हो । हामी त यसमा ध्यानै दिँदैनौँ । सबै कुरामा खराबी भएपछि अर्थात् अत्यन्तै नराम्रो भएपछि तपाईं आँसु बगाउन थाल्नुहुन्छ । तपाईंलाई दुःख भइरहेको छ ।
तपाईंको मुटु धड्किरहेको छ । तपाईंलाई त बाँच्नु नै बेकार हो भने जस्तो लाग्न थाल्छ । त्यो समयमा सत्य के हो ! सारा सृष्टिका पालनपोषणकर्ता यस अवस्थामा पनि तपाईंभित्र बसेका छन् । पूरै संसारलाई शान्ति दिने ती अलख पुरुष अविनासी तपाईंभित्र बसेका छन् । अनि, तपाईंले चिन्ता गर्नुपर्ने आवश्यकता नै के रह्यो र ! तर, हामी तिनैलाई बिर्सन पुग्छौँ अनि उनलाई भुलेका कारण तपाईंको संसारमा अँध्यारै अँध्यारोले डेरा जमाइदिन्छ । ब्रह्मा, विष्णु, महेश र अठासी हजार मुनिजनहरूले जसको ध्यान गर्दछन्, तिनै हंश तिम्रै घटमा छन् । ती मालिकका पनि मालिक तपाईंभित्र छन् ।
ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वरले समेत ध्यान गर्ने उनी हामी सबैभित्र बसेका छन् अनि तपाईंचाहिँ दुःखी भइरहनुभएको छ ! तपाईं खुशी हुन सक्नुहुन्छ। तपाईं दुःखबाट बच्न सक्नुहुन्छ । दुःखबाट बच्नका लागि तपाईंले कुनै कार्य गर्नुहोस् या नगर्नुहोस् तर त्यो पत्थर अहिले पनि खसिरहेको छ अनि अवश्य खस्नेछ । चाहे तपाईं सफल हुनुहोस् या नहुनुहोस् तर यस कुरालाई नबिर्सनुहोस्– त्यो पत्थर फेरि पनि खस्ने नै छ। मेरो भनाइ त के हो भने त्यो पत्थर खस्नुभन्दा पहिला नै वास्तविक स्वर्गको अनुभव गर्नुहोस् । किनभने, यो (शरीर) मोक्षको द्वार हो अनि यो मोक्षलाई तपाईंले जीवित अवस्थामै पाउन सक्नुहुन्छ । यो (शरीर) शान्तिको ढोका हो । तपाईंले यो शान्तिलाई जीवित अवस्थामै प्राप्त गर्न सक्नुहुन्छ । त्यस चीजको अनुभव गर्न सक्नुहुन्छ । त्यो पत्थर त खसिरहेकै छ र खस्ने नै छ । त्यसलाई कसैले पनि छेक्न सक्दैन । तर, त्यो पत्थर खस्नुभन्दा पहिला नै तपाईंले आफ्नो जीवनमा मैले भनेको कुरालाई सम्भव तुल्याउन सक्नुहुन्छ ।
हरेक मानिसभित्र राम्रोपना पनि छ र नराम्रोपना पनि । तपाईंभित्र अँध्यारो पनि छ अनि उज्यालो पनि । यदि, तपाईंले चाहनुभयो भने त्यो उज्यालोलाई, त्यो दियोलाई बालेर आफ्नो जीवनमा एउटा नयाँ प्रकाश ल्याउन सक्नुहुन्छ । हामी जीवनमा सुख, शान्ति र आनन्द चाहन्छौँ तर काम, क्रोध र मोह–मायामा अल्झिएर हामी त्यो आनन्दलाई भुल्न पुग्छौँ । त्यसो त काम, क्रोध र मोह–मायालाई सबैजसोले त्याग्न चाहेका हुन्छन् ।
तथापि, यी कुरालाई त्याग्ने काम सजिलो हुँदैन भन्ने पनि सबैलाई थाहा छ । तर, यदि तपाईंको जीवनमा शान्ति छ भने तिनीहरू आफैं हटेर जान्छन् । जसरी प्रकाशको आगमनसँगै अँध्यारो आफैं हट्छ, त्यसै गरी जीवनमा शान्तिको आगमनसँगै काम, क्रोध, मोह र लोभ पनि आफैं जान्छन् । तर, शान्तिको अनुभव नभएपछि ती फर्केर फेरि आइहाल्छन् ।
यदि, तपाईं आफ्ना लागि जिउन सिक्न चाहनुहुन्छ भने पहिला आफूले आफैंलाई चिन्नुपर्नेछ। अनि, हृदयमा जुन शान्ति प्राप्त गर्ने जिज्ञासा छ, त्यसलाई महसुस गर्नुपर्नेछ । आफ्ना लागि पनि जिउन सिक्नुहोस् भन्नुको अर्थ– ‘तपाईं असल कर्म नगर्नुहोस्, तिर्खालुलाई पानी नखुवाउनुहोस्’ भन्ने पनि होइन । बरू तपाईं आफूले पनि पानी पिउनुहोस् ।
जसरी तपाईं मानिसहरूलाई हेरचाह गरेर तिनको मुहारमा खुशी देख्न चाहनुहुन्छ, त्यसै गरी आफूलाई पनि ध्यान दिनुहोस् अनि आफ्नो हृदयलाई पनि खुशी राख्नुहोस् । फलतः यो कर्मलाई अझै राम्रोसँग सम्पन्न गर्न सकियोस् । सृष्टिकर्ताले प्रत्येक श्वासमा जुन अथाह आनन्दको सम्भावना प्रदान गरेका छन्, त्यसको पूर्ण रूपले आनन्द लिन सकियोस् । यो क्षमता तपाईंसँगै छ अनि यो तपाईंको वास्तविक क्षमता हो।
तपाईंसँग एउटा अर्को क्षमता पनि छ– त्यो हो ‘आफू’ लाई चिन्न सक्ने । किनभने, स्वयम्लाई नचिनेसम्म तपाईं अपरिचित नै रहनुहुनेछ। तपाईं आपूmलाई चिन्न र बुझ्न सक्नुहुन्छ किनकि यो एकदमै आधारभूत कुरा हो । यो त आफैंसँग बिताउने समय हो अनि ‘म के हुँ’ भन्ने कुरालाई बुझ्ने समय पनि हो । त्यसपछि तपाईंको जीवनमा भएका सबै लक्ष्यलाई पूरा गर्नुहोस्।
यसका साथै ‘मेरो जीवन सफल हुनुपर्छ’ भन्ने लक्ष्य लिएर त्यसलाई पनि पूरा गर्नुहोस् । यो सफलताका बारेमा तपाईंलाई अरू कसैले बताउने छैन । किनभने, यस कुरालाई तपाईं आफैंले महसुस गर्नुहुनेछ । तपाईंलाई आफ्नो हृदयमा शान्तिको अनुभव भएको दिन तपाईंले ‘आफ्ना लागि बाँच्नु भनेको के हो’ भन्ने कुरालाई बुझ्नुहुनेछ ।
एउटा कथा छ । एकदिनको कुरा हो । एउटा सिंह आफ्नो गुफाबाट बाहिर निस्कियो । ‘म सिंह हुँ । मभन्दा बलियो त यो संसारमा कोही पनि छैन’ भन्ने सोचमा हर्षित हुँदै ऊ गइरहेको थियो । जङ्गलमा जाँदैगर्दा उसले हरिणको बच्चालाई देख्यो । उतिर गएर सोध्यो– ‘भन, यो जङ्गलको राजा को हो ? यो जङ्गलमा सबैभन्दा बलवान् को छ ?’
त्यो सानो हरिणले भयभित हुँदै भन्यो– ‘तपाईं नै सबैभन्दा बलवान् हुनुहुन्छ । तपाईं नै यो जङ्गलको राजा हुनुहुन्छ ।’ सिंह निकै खुशी भयो । उसले त्यो हरिणलाई छोडिदियो । बाटामा उसले एउटा ब्वाँसोलाई भेट्यो । उसले त्यो ब्वाँसोसँग सोध्यो– ‘यो जङ्गलमा सबैभन्दा बलवान् को छ ? यो जङ्गलको राजा को हो ?’
बिचरा त्यो ब्वाँसो डराइरहेको थियो । उसले भन्यो – ‘तपाईं नै सबैभन्दा शक्तिशाली हुनुहुन्छ । तपाईं नै यो जङ्गलको राजा हुनुहुन्छ ।’ सिंह मनमनै एकदमै खुशी भयो । अगाडि जाँदै गर्दा बाटामा उसले एउटा खरायोलाई भेट्यो । खरायोसँग पनि उसले त्यही कुरा सोध्यो । खरायोले डराउँदै भन्यो – ‘तपाईं नै सबैभन्दा बलवान् हुनुहुन्छ । तपाईं नै यो जङ्गलको राजा हुनुहुन्छ ।’ आफ्नो प्रशंसा सुनेर सिंह निकै प्रशन्न भयो ।
उसमा अझ केही थप स्फूर्ति बढ्यो । अब त ऊ अझै दम्भका साथ अघि बढ्यो । जाँदा– जाँदा एउटा हात्ती फेला पर्यो । उसले हात्तीका अघि गर्जना गर्दै सोध्यो– ‘ए हात्ती ! भन, यो जङ्गलको राजा को हो ? यो जङ्गलमा सबैभन्दा बलियो को छ ?’ हात्तीले अचम्म मान्दै सिंहलाई हेर्यो, यो सानो सिंह मलाई यस्तो प्रश्न सोधिरहेको छ ! उसले सिंहलाई आफ्नो सुँडले बेरेर जोडले पछार्न थाल्यो । निकै पटक पछारेपछि उसको अवस्था अत्यन्तै नाजुक भयो । उसले केही समयपश्चात् त्यसलाई छोडिदियो । बिचरो सिंह एकदमै विक्षिप्त अवस्थामा पुग्यो । ऊ बिस्तारै उठ्दै हात्तीतिर फर्केर भन्यो– यदि तिमीलाई मेरो प्रश्नको उत्तर थाहा थिएन भने तिमी रिसाउनुपर्ने आवश्यकता नै के थियो र ?’
त्यसपछि पनि ऊ अझै यही नै सोच्दै थियो– ‘मलाई नै सबै कुरा थाहा छ तर हात्तीलाई मेरो प्रश्नको उत्तर थाहा छैन । त्यसकारण ऊ रिसाइरहेको छ ।’ यसरी घमण्डका कारण सिंहले त्यो वास्तविकतालाई स्वीकार गर्न सकेन जुन उसँग भइरहेको थियो । हात्तीले उसलाई किन यस्तो गर्यो भनेर उसले बुझ्नै सकेन !
हाम्रो जीवनमा यही कुरा– माया, मोह, काम, क्रोध, शत्रु बनेर आउँछन् । जसका कारणले हाम्रो जीवन पनि दुःखमय भएर आउँछ । तर, यी कुराभन्दा माथि एउटा चिज छ– जुन तपाईंभित्र छ । त्यसलाई तपाईं चिन्न सक्नुहुन्छ । जुन एकदमै राम्रो छ । चाहे बाहिर जस्तोसुकै परिस्थिति होओस्, दुःख दिने कुरा नै किन नहोओस् तर तपाईंभित्र एउटा चिज छ जुन सुख दिने खालको छ।
त्यसलाई सुन्दरता मन पर्छ । त्यो सौन्दर्यलाई अनुभूत गरेपछि मानिस खुशी हुन्छ । अनि, त्यो खुशी दिमागी खुशी होइन, त्यो खुशी हृदयको खुशी हो । त्यो तपाईंभित्रै छ। त्यो सबै मानिसभित्र छ। केवल त्यसलाई चिन्नु र पहिचान गर्नु आवश्यक छ । तपाईंले त्यसलाई चिनेपछि, पहिचान गरेपछि तपाईंको जीवनमा पृथक् किसिमको रौनकता छाउनेछ ।
(यो आलेख प्रेम रावतको सन्देशबाट डा. प्रेमराज ढुङगेलद्वारा तयार गरिएको हो ।)