काठमाडौं ।
भनिन्छ, मान्छे पढेर कि परेर जान्ने हुन्छ । यो नेपाली उखान हो। पढ्नु भनेको पुस्तकीय ज्ञान आर्जन गर्नु हो । पुस्तकको ज्ञानले धेरै जीवन्तता नपाउला तर अनुभवको ज्ञानले भने जीवन्तता पाएको हुन्छ।
‘आगो ताप्नु मुढाको कुरा सुन्नु बूढा’को लोकोक्ति यसै चलिआएको होइन । यसभित्र केही चुरो अवश्य लुकेको हुनुपर्छ। चुरो भनेको बाहिरी सतहबाट नदेखिने भित्रको कडा वस्तु हो। यसले दैवी प्रकोप धेरै खपेर आफ्नो अस्तित्व कायम गरिसकेको हुन्छ।
त्यस्तै हाम्रो समाजका प्रतिष्ठित ज्येष्ठ नागरिकले पनि अनुभव र ज्ञानले खारिएर आफ्नो अस्तित्व कायम गरिरहेका छन् । तिनबाट अर्ति, उपदेश लिनु भनेको खारिएर निस्केको ज्ञान सञ्चय गर्नु हो।
आफ्नो जीवनकालमा घटित घटनाको अध्ययन–चिन्तनबाट जीवन चलाइरहेका हुन्छन् । जाने–भोगेका कुराहरू मानसपटलमा दिगो रहिरहेका हुन्छन् र चाहेका बखत व्यक्त गर्न सकिने पनि हुन्छन् । हामीले पढ्ने गरेका पुस्तकहरु तिनै अनुभवका पारखी आँखाबाट बिछ्याइएका हुन् भन्न करै लाग्छ ।
समाजमा प्रयोग हुँदै आएका जडीबुटी एवं अन्य कन्दमूलको कुरा गर्ने हो भने, जडीबुडी प्रयोग गरेर शरीरको रोग शान्त पार्ने र कन्दमूलको सेवनले शरीर पुष्ट बनाउने तथ्य बाहिर ल्याउनु पनि तत्कालीन समाजको खोजपूर्ण अनुसन्धान मान्न सकिँदैन र ? समयको युगान्तकारी परिवर्तनले गर्दा वर्तमान परिप्रेक्ष्यमा वैज्ञानिकहरूले चन्द्रलोक, मंगल ग्रह, अन्तरिक्षको खोजी गरेजस्तै त्यतिखेरको खोजीद्वारा यहाँसम्म ल्याइपु¥याइदिनु त्यति सजिलो थिएन।
आधुनिक भौतिकवादको मूल जग नै त्यतिखेरको यस्तै अनुसन्धान हो भनिन्छ। एक वस्तुको लोप नभई अर्को वस्तुको उत्पत्ति हुँदैन । थोपा–थोपाको विलय नभई सागर हुँदैन। जीवन भनेको सुख–दुःखको समिश्रण हो।
जीवनमा सुखको खोजी गर्न दुःखसँग लाप्पा खेल्नुपर्दा आत्तिनुहुँदैन । दुःखमा नआत्तिनु सुखमा नमात्तिनु भन्ने उखान यसै चलिआएको होइन। हुन त भौतिक शास्त्रमा युवा–युवतीहरुलाई के थाहा ? वर्तमानको तीतोभित्र भविष्यको गुलियो छ भन्ने कुरा ।
अनेक दुःख–कष्ट भोगेर जीवन यात्रा टुंग्याउन लागेका आफ्ना अभिभावकका टाउकामा गिर खेल्न पल्केका आजका युवापिँढीमा होस होइन, जोशमात्र छउन्जेल उज्ज्वल भविष्यको सोच नभई वर्तमानको सुख–शान्तिको चाहनामात्र छ।
राम्रो लाउनु, मीठो खानु, धेरै खर्चनुजस्ता भड्किला व्यवहार गर्न विनाउद्योग पितापुर्खाले आर्जेको सम्पत्तिले कसरी पुग्ला र ? अल्छ्याइँको दास बनेर वर्र्तमानको रमाइलोमा रमाइरहेका छन् विनाखूबीकाहरू। यो कस्तो अनौठो हो ? मातृदेवो भव, पितृदेवो भव, गुरुदेवो भव, स्वाध्यायन प्रमद (आमा, बाबु र गुरुलाई देवता मान, आफ्नो अध्ययनमा नचुक) जस्ता नैतिक उपदेश बूढापाकाका अनुभवबाट निस्केका हुन् ।
भूगोलका सबैलाई दाजुभाइ सम्झ भन्नेजस्ता नैतिक तथा आदर्श वाक्यहरुले नैतिक बाटो हिँड्ने प्रेरणा दिएका छन्। यस्ता आदर्श उपदेशको वास्तै नराखी डिस्को, डान्स, पप–गीतमा रम्न चाहने युवा–युवतीहरुबाट कसरी देश निर्माणको आशा गर्न सकिन्छ र ? पाश्चात्य विकृति भित्रिँदै गइरहेको सन्दर्भमा हाम्रा ज्येष्ठ नागरिक अनुभवविहीन भइसकेका छन्। उद्दण्डता र उच्छृङ्खलता बढ्दो छ।
भौतिक उन्नतिले छोएका आधुनिक भनाउँदाहरु शहरमा चलचित्रको नक्कल गर्दै कलिलो उमेरमा अस्प्रस्फुटित यौनजन्य स्वभावले केटीहरुले केटा साथी र केटाले केटी साथी छानेर गर्ने गफमा रमाइलो मान्ने प्रवृत्ति बढ्दो छ। साथै वर्तमानको नेटजडित मोबाइलले एक–आपसमा माया–प्रेमको सम्बन्ध बढाएर, विचारको अपरिपक्वताले प्रथम गाँठो कसेर, घर–परिवारमा समस्या थपिदिने अनि व्यवहार पनि बिगार्न थालेका छन्।
अहिलेको परिप्रेक्ष्यमा केटाकेटीहरूको हातमा रहेको मोबाइल नै अपरिपक्व वैवाहिक सम्बन्ध गराउने लमी भइरहेको छ। यसैले गर्दा अपरिपक्व विचारको परिणाम नेपालका जिल्लादेखि सर्वोच्च न्यायालयसम्म केटाकेटीकोे बीचमा भएको सम्बन्ध विच्छेद पत्रहरू चाङ लाग्न थालेका कुराहरू सुन्नमा आएका छन्। हो, मोबाइल सदुपयोग गरेमा विश्वब्रह्माण्डका बारेमा सम्पूर्ण ज्ञान प्राप्त हुन्छ।
तर दुरुपयोगमा हत्या, हिंसा, मानव तस्करी, बलात्कार, सुनचाँदी पसलको लुटपाट, एसिडको प्रयोगजस्ता विकृति बढ्न गएको अनुभव ज्येष्ठ नागरिकले गरिरहेका छन् । जसले आफ्ना परिवारका लागि जीवन समर्पण गरे, मनभरि मीठा कल्पना साँचे, दुःख–सुखको अनुभवले पाके, तिनै ज्येष्ठ नागरिकहरू आजका युवा–युवतीहरूको भौतिकताप्रतिको मोह देखेर खिन्न हुन पुगेका छन् । उनीहरु चाहन्छन्, देशका कर्णधार युवा–युवतीहरू कुलतमा नफसून्, नैतिक र चरित्रवान् बनून् ।
अभिभावक अर्थात् आफ्ना आमाबाबुसमेत अपहेलित र तिरस्कृत हुन थालिसकेका छन्। बाँचुन्जेल आफ्ना बाबुआमाको दुःख–दर्द नचिन्ने, नजान्ने अनि देखेको भएर भौतिकतामा रुमल्लिरहेकाले शेषपछि गोहीको आँसु झारेर र पितृभक्ति देखाएर पिण्डपानी दिनुले के अर्थ राख्ला र ?
जन्म अवस्थाले गर्दा घर–परिवारका सदस्यहरू एक–आपसमा मिलेर बस्नुभन्दा उमेर पुगेपछि बाहिरिने परम्परा पाश्चात्य मुलुकमा भएजस्तै हाम्रो हिन्दू समाजमा पनि भित्रिएर परिवारका सदस्यबाट बिछोडिई दुःख पाइने हो कि भन्ने डरले ज्येष्ठ नागरिकहरूको मुटु काँपिरहेको छ।
कतिपय घरमा बाबु–छोरा, सासू–बुहारीका बीचमा महाभारत मच्चिएको नदेखिएको र नसुनिएको पनि छैन। यसले हिन्दू संस्कृतिको आदर्शलाई नै भड्काउँछ। ओम् संस्कृतिको लोप गराउँछ। मातृ, पितृ, गुरुभक्ति, भ्रातृत्व, बात्सल्य, पति–पत्नी प्रेम, आतिथ्य सत्कार हाम्रो संस्कृतिका कुरा हुन् । हाम्रो हिन्दू संस्कृति एक–अर्काको कर्तव्यबोधमा अडेको छ।
जन्माएर हुर्काउनेलाई आदर गर्नु र कृतघ्न बन्नु हाम्रो संस्कृति हो। एक–अर्कासित हातेमालो, सहयोग, सेवा, सद्भाव, स्नेहमा हाम्रो संस्कृति अडेकाले यसले शिष्टता, नैतिकता, क्षमाशीलता, धैर्यता आदिको पाठ सिकाएको छ। त्यसैले घर–परिवारका पाका तथा वर्तमानका युवा–युवतीहरू मिलेर बस्ने वातावरण पनि बिस्तारै बनाउँदै लैजानुपर्छ।
ज्येष्ठ नागरिक भनेका समाजका ऊर्जावान् अगुवा हुन् । उनीहरूसित भएको ऊर्जालाई सदुपयोग गरी देश निर्माणमा लगाउन हामीले विभिन्न किसिमका कार्यक्रम दिन सक्नुपर्छ। ज्येष्ठ नागरिकलाई सम्मान गरिनुपर्छ।
दैनिक जमघट गर्ने स्थान, धार्मिक चलचित्र प्रदर्शन, निःशुल्क स्वास्थ्य परीक्षण, देश दर्शन भ्रमण, धार्मिक प्रवचन, भजन–कीर्तनको व्यवस्था गरिनुपर्छ। त्यस्तै क्यासेट, टीभी, हार्मोनियम, तबला, वीणा, कर्ताली, मुजुरा, बाँसुरीजस्ता साधनका साथै खाजासमेतको व्यवस्था गरेर उनीहरुको पट्यार लाग्दो समयलाई मनोरञ्जन दिई व्यक्तित्व र अनुभवको कदर गर्न सक्नुपर्छ।
भावी पिँढीमा ज्येष्ठ नागरिकहरुको आदर गर्नुपर्छ भन्ने भावनात्मक विकास गराउनुपर्छ । यसै कुरालाई ध्यानमा राखी सन् १९८२ को भियतनाममा सम्पन्न वृद्धवृद्धासम्बन्धी विश्व सम्मेलन अनुरूप संयुक्त राष्ट्र संघद्वारा पारित स्वतन्त्रता, सहभागिता, हेरविचार, आत्मपरिपूर्ति, सम्मानका यी पाँच सिद्धान्त राष्ट्रिय नीति र योजनामा समावेश गरी व्यवहारमा लागू गर्नुपर्छ ।
सन् १९९८ को वृद्धवृद्धासम्बन्धी मकाउ योजना र सन् २००२ को मोड्रेड अन्तर्राष्ट्रिय योजनामा वृद्धवृद्धाको विकास, स्वास्थ्य र समृद्धि अभिवृद्धि गर्ने भन्ने विषय समावेश गरेको पाइन्छ। त्यसै गरी तत्कालीन अवस्थामा नेपाल अधिराज्यको संविधान २०४७ को मौलिक हकमा व्यवस्था गरिए अनुसार वृद्धवृद्धाको विशेष व्यवस्थाको विषयलाई अहिले उत्तिकै संरक्षण गर्न जरुरी छ।
२०५१ सालमा तत्कालीन प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारीको पालामा सामाजिक सुरक्षाको व्यवस्था गर्ने नीति अवलम्बन गरेअनुसार ज्येष्ठ नागरिकले भत्ता पाउँदै आइरहेका छन्। मनमोहनको सरकारले सामाजिक सुरक्षा भत्ता प्रदान गरेर ज्येष्ठ नागरिकलाई सम्मान दिन थालेको हो। यसलाई अहिले पनि सबै ज्येष्ठ नागरिकले सम्झने गर्छन् । २०५८/०५९ देखि महिला बालबालिका तथा समाज कल्याण मन्त्रालयले कार्यक्रम चलाउँदै आए पनि त्यतिमा मात्रै चित्त बुझाउने अवस्था भने छैन । तर यस कार्यक्रमलाई सकारात्मकरुपमा लिनुपर्छ ।
नेपाल राज्यको संविधान २०७२ को भाग ३ धारा ४१ मा मौलिक हकसम्बन्धी व्यवस्था गरी ज्येष्ठ नागरिकलाई राज्यबाट विशेष संरक्षण तथा सामाजिक सुरक्षाको हक हुनेछ भनी उल्लेख गरिएअनुसार शुरुका दिनमा दिएको सुरक्षा भत्तामा केही वृद्धि भएकाले समयसापेक्ष क्रमिकरूपमा वृद्धि गर्दै लैजानुपर्छ भन्ने आम ज्येष्ठ नागरिकको चाहना छ। औषधोपचार तथा यातायातमा सुविधाका लागि परिचय पत्रको व्यवस्था गरी पूरै नभए पनि ५० प्रतिशत छुट दिने निर्णयको प्रभावकारी कार्यान्वयन हुनुपर्छ ।
औषधोपचार ज्येष्ठ नागरिकलाई निःशुल्क दिने भनिए पनि व्यवहारमा लागू हुन नसक्नु दुःखद पक्ष हो। त्यसैले निःशुल्क उपचारको व्यवस्था गरी यसलाई लागू गरिनुपर्छ । प्र्राणघातक रोगका लागि परिचय पत्रको आधारमा छुटको व्यवस्था भने गरिएको पाइएकै छ।
छोराछोरीले आफ्नो आम्दानीको मासिक १० प्रतिशत आफ्ना मातापिताको हेरचाह, भरणपोषण, लालनपालनका लागि अनिवार्य छुट्याउनै पर्ने विधेयक संसद्मा पेस गरिँदै छ। यो समाचार सत्यतामा आधारित हो भने सरकारको कदम निकै सकारात्मक मान्न सकिन्छ। कोही कसैको अवस्था निःसन्तान रहेछ भने उनीहरुका लागि भने विशेष व्यवस्था गरिनुपर्छ।
वृद्धवृद्धाको सम्मान गर्ने बानीको विकास गर्नुपर्ने र ज्येष्ठ नागरिक कक्ष स्थापना गर्नुपर्ने टड्कारो आवश्यकता देखिएको छ । परिवार तथा समाजको चेतनाको विकास गराउन र यसलाई अझ प्रभावकारी बनाउन अबको पाठ्यपुस्तकमा वृद्धवृद्धासम्बन्धी विषय समावेश गरी नैतिक शिक्षा दिन सके ज्येष्ठ नागरिकको सम्मान रहिरहनेछ। ज्येष्ठ नागरिकहरु हाम्रा श्रद्धाका मूर्ति हुन्।
उनीहरु जिउँदा इतिहास हुन्। त्यसैले उनीहरूको सम्मान गर्नु भनेको शिक्षित तथा अनुभवी व्यक्तिहरूको सम्मान गर्नु हो। उनीहरूको ऊर्जाको कदर गर्नु हो । भविष्यमा आफैँ पनि कदर हुनु हो । यस गम्भीर र संवेदनशील विषयका बारेमा सबैले दायित्वबोध गरौँ।
(लेखक शर्मा भानु–६, चुँदी, तनहुँका ज्येष्ठ नागरिक हुनुहुन्छ ।)