नाग पञ्चमी : प्रकृतिसँगको गहिरो सम्बन्ध

एउटा यस्तो दिन, जहाँ सर्पहरूलाई देवता मानी पूजा गरिन्छ । घरको ढोकामा नागको चित्र टाँसिन्छ र प्रकृति तथा अध्यात्मको सम्बन्धलाई श्रद्धापूर्वक सम्झिइन्छ । यही दिन हो ‘नाग पञ्चमी’, एउटा यस्तो पर्व जसमा धर्म, परम्परा र रहस्य मिसिएको छ । यो चाड श्रावण महिनाको शुक्ल पक्षको पञ्चमी तिथिमा मनाइन्छ । भारत र नेपालभर लाखौं मानिसहरूले यो दिन सर्पहरूलाई पूजा गर्छन् । नाग पञ्चमीको दिन कसैले सर्प बासस्थानमा पूजा गर्छन् भने कोही खेतबारी र आँगनमा प्रसाद राख्छन् । घरको ढोकामा नागको चित्र टाँसेर पूजा गर्ने चलन पनि छ । नागको मूर्ति वा चित्रमा दूध, मह, लड्डु र फूल चढाउँछन् । जसले नकारात्मक ऊर्जा र अपशकुनबाट जोगाउँछ भन्ने विश्वास छ ।

हिन्दू धर्ममा नागहरूलाई दिव्य र शक्तिशाली प्राणी मानिन्छ । नाग पञ्चमी केवल परम्परामात्र होइन, यो हाम्रो जीवन, सुरक्षा, समृद्धि र प्रकृतिसँग सन्तुलन कायम राख्ने माध्यम पनि हो । नाग पञ्चमी केवल एउटा चाडमात्र होइन, यो मानव र सर्पबीचको सम्बन्ध, प्रकृति र धर्मबीचको सन्तुलन र पौराणिक ज्ञानको सम्मान पनि हो । नाग पूजाले हामीलाई सर्पहरू डराउनका लागि मात्र होइन, उनीहरू सृष्टिका रक्षक, ऊर्जाका स्रोत र अनन्त चक्रको महत्वपूर्ण हिस्सा पनि हुन् भनेर सम्झाउँछ । आजको आधुनिक युगमा पनि नाग पञ्चमीजस्ता पर्वहरूले हामीलाई प्रकृति, जल, आकाश र ब्रह्माण्डसँग प्रत्यक्ष जोड्ने काम गरेको छ ।

भय र श्रद्धाबीचको सन्तुलन

हिन्दू धर्ममा सर्पलाई केवल घस्रिने जीवमात्र होइन, दैवी शक्ति भएका प्राणी मानिन्छ । भगवान शिवको घाँटीमा बेरिएको नागलाई निर्भीकता र संरक्षण को प्रतीकको रूपमा लिइन्छ । त्यस्तै, भगवान विष्णु शेषनागमाथि शयन गरिरहेको चित्रलाई अनन्तता र ब्रह्माण्डको सन्तुलनको प्रतीक मानिन्छ । त्यसैले नागहरूलाई प्रजनन, पुनर्जन्म र जीवन ऊर्जाका वाहकको रूपमा पनि पूजा गरिन्छ ।

हिन्दू धर्मसँग जोडिएका पौराणिक कथाहरू

नाग पञ्चमीसँग सम्बन्धित सबैभन्दा चर्चित कथा हो कृष्ण र कालिया नागको । कथाअनुसार, कालिया नामक विषालु सर्पले यमुना नदीको पानी विषालु बनाएको थियो, जसले मानिसहरूको जीवन संकटमा पारेको थियो । बालक कृष्णले साहसपूर्वक नदीमा हाम फालेर कालियाको शिरमा नृत्य गरेर उसलाई परास्त गरेर नदीलाई पुनः पवित्र बनाए । यो कथा साहस, विजय र प्रकृति रक्षाको प्रतीकको रूपमा लिइन्छ ।

त्यस्तै, अर्को कथा ऋषि कश्यपसँग सम्बन्धित छ । कद्रु र विनता नामकी पत्नीहरूबाट जन्मिएका सर्पहरूका पिता मानिने कश्यपले सर्प पूजा शुरू गरेका थिए । मानिस र सर्पबीच शान्ति र सन्तुलन कायम रहोस् भनेर यसो गरेका थिए । त्यस्तै, द्वापर युगका अन्तिम राजा मानिने परीक्षितलाई तक्षक नागले डसेर मृत्यु भएको कथा पनि छ । त्यसपछि मानिसहरूले नागहरूको पूजा गरेर उनीहरूको क्रोध शान्त पार्ने परम्परा शुरू गरेको भन्ने कथन छ ।

नेपालमा नाग पञ्चमीलाई विशेष रूपमा मनाइन्छ । एउटा पुरानो जनश्रुतिअनुसार, कुनैबेला काठमाडौं उपत्यकामा नागहरूले वर्षा रोकेका थिए । त्यसबेला एक शक्तिशाली तान्त्रिकले मन्त्र शक्ति प्रयोग गरी नागहरूलाई वर्षा गराउन बाध्य बनाए । त्यो दिनलाई सम्झन नाग पञ्चमीको सुरुवात भएको मानिन्छ । आज पनि नेपालीहरूले टौदह, नागदहलगायत नागसँग सम्बन्धित पोखरीमा गई पूजा गर्छन् । यस्तो गर्नाले वर्षा, बालीको उत्पादन र प्राकृतिक सन्तुलन कायम हुन्छ भन्ने जनविश्वास छ ।