बच्चाहरूका लागि स्तनपान किन महत्त्वपूर्ण छ ?

काठमाडौं ।

अगस्ट १ देखि ७ सम्म विश्व स्तनपान सप्ताह मनाइन्छ । हरेक नवजात आमाले आफ्ना बच्चाहरूलाई स्तनपान गराउँदा ध्यान दिनु पर्ने केही महत्त्वपूर्ण कुराहरू रहेका छन् । जस्तै नयाँ आमाको आहार, कुन बानी छोड्नुपर्छ, कस्ता शारीरिक र मानसिक समस्याको सामना गर्नु परेको छ भन्ने कुरा निकै महत्त्वपूर्ण हुन्छन् ।

जन्मको पहिलो दिनदेखि छ महिनासम्म बच्चालाई चाहिने सबै पोषक तत्व आमाको दूधमा पाइन्छ । त्यसैले, यो अवधिमा बच्चाहरूको लागि स्तनपान धेरै महत्त्वपूर्ण हुने विज्ञहरूले बताएका छन् । त्यसपछि ६ महिनादेखि १२ महिनासम्मको अवधिमा बच्चालाई चाहिने पोषक तत्त्वमध्ये आधा आमाको दूधबाट प्राप्त हुन्छ । यो समय हो जब बच्चाहरूलाई ठोस खाना सुरु हुन्छ । यसपछि पनि एक वर्षदेखि दुई वर्षसम्मका बालबालिकालाई आवश्यक पर्ने पौष्टिक तत्त्वमध्ये एक तिहाइ आमाको दूधबाटै उपलब्ध हुन्छ ।

कतिपय मानिसहरू आमाहरूको स्तनको आकार अनुसार आमाको दूध कम वा बढी हुन्छ भन्ने विश्वास गर्छन् । तर विशेषज्ञहरूले यसलाई अस्वीकार गरेका छन् । आमाको दूध उत्पादनसँग स्तनको आकारको कुनै सरोकार नहुने उनीहरूको भनाइ छ ।
सन् २०२४ को अगस्ट १ देखि अगस्ट ७ सम्म मनाइने विश्व स्तनपान सप्ताहको नारा ‘क्लोजिङ द ग्याप – ब्रेस्टफिडिङ सपोर्ट फर अल’ भन्ने राखिएको छ ।

स्तनपानको तीन चरण: 

चिकित्सकका अनुसार बच्चा जन्मेपछि आमाले तीन चरणमा दूध उत्पादन गर्ने गर्छिन्  । बच्चा जन्मेको दुईदेखि पाँच दिनपछि कोलोस्ट्रम स्राव हुन्छ । सङ्क्रमणकालीन दूध जन्मेको दोस्रो र पाँचौँ दिनको बीचमा दोस्रो हप्तासम्म निस्कन्छ । परिपक्व दूध दोस्रो वा तेस्रो हप्ताबाट स्रावित हुन्छ । कोलोस्ट्रम र परिपक्व दूध बीचको कोलोस्ट्रम दूध सामान्य दूधको तुलनामा पहेंलो रंगको हुन्छ भने परिपक्क दूध सेतो हुन्छ । यसमा कोलेस्ट्रोल, न्यूक्लियोसाइड र इम्युनोग्लोबुलिन जस्ता धेरै एन्टिबडीहरू हुन्छन् जसले बच्चाहरूलाई कुनै पनि सङ्क्रमणबाट बचाउँछन् ।

आमाको दूधमा ८० प्रतिशत पानी हुन्छ भने ठोस खानामा १२ प्रतिशत हुन्छ । यसमा दुई प्रतिशत कार्बोहाइड्रेट र प्रोटिन पनि हुन्छ । यसका साथै यसमा निर्धारित मात्रामा सबै आवश्यक सूक्ष्म पोषक तत्त्वहरू पनि हुन्छन् जसले बच्चाको पाचन प्रक्रियामा मद्दत गर्छ ।

त्यसैले नवजात शिशुलाई जन्मेको पहिलो ६ महिनासम्म आमाको दूध मात्र चाहिन्छ। अन्य खानेकुरा उपलब्ध गराइँदैन । यहाँ सम्मकी भोक लागेको बेला स्तनपान सही तरिकाले गरियो भने बच्चालाई पानी खुवाउनु पर्दैन ।

स्तनपान अवधि

बच्चा जन्मेदेखि दुई वर्षसम्म स्तनपान गराउनु बच्चाका लागि निकै स्वस्थकर हुन्छ । हामीहरूले प्रायः फ्रिजमा दूध राख्ने र भोक लाग्दा बालबालिकालाई खुवाउने गरिन्छ । बालबालिकालाई फ्रिजबाट सिधै चिसो दूध खुवाउनुको सट्टा दूध सामान्य तापक्रममा नपुग्दा कुर्नु पर्छ र दूध सामान्य भएपछि मात्र बालबालिकालाई दूध खुवाउनु स्वस्थकर हुन्छ ।

दूध भण्डार गरेर पछि बच्चाहरूलाई खुवाउनु गलत होइन, तर यो प्रक्रियामा दूधमा पोषक तत्त्वहरू कम हुने सम्भावना हुन्छ । चिसो दूध बच्चाको स्वास्थ्यका लागि पनि हानिकारक हुन्छ । तसर्थ, आमाहरूले आफ्ना छोराछोरीलाई एक वर्षको उमेर नपुग्दासम्म उनीहरूलाई प्राथमिकता दिनु महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

दूध किन कम उत्पादन हुन्छ ?

आमाले लिने तनावका कारण दूध उत्पादन कम हुने सम्भावना छ । यसबाहेक स्तनको तन्तु अर्थात् कोशिकाको समूह, असन्तुलित हर्मोन र कम तौलका कारण पनि आमाले कम दूध उत्पादन गर्छन् । हाइपोथाइराइडिज्म र हार्मोनल समस्याले पनि आमाहरूमा कम दूध स्राव हुन्छ। आमालाई जन्डिस वा अन्य कुनै सङ्क्रमण भएमा डाक्टरहरूले बच्चालाई स्तनपान गराउन सल्लाह दिँदैनन् । तर, यस्ता घटनाको सङ्ख्या एक प्रतिशत मात्रै रहेको छ । स्तनपानको समयमा, आमा र बच्चा बीच एक प्रकारको बन्धन बनाइन्छ, जसलाई छालाको छाला बन्धन पनि भनिन्छ । यो बन्धन बच्चाहरूको विकासको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । यस अवधिमा बच्चाले आमासँग सुरक्षित महसुस गर्छ । यो बन्धनले बच्चाहरूको शारीरिक र मानसिक विकासमा धेरै हदसम्म मद्दत गर्छ ।

स्तनपान गराउँदा आमाले सधैँ बसेर स्तनपान गराउनुपर्छ । बच्चाहरूलाई राम्रोसँग राख्नुपर्छ। सुतेको समयमा बच्चाहरूलाई स्तनपान गराउनु हुँदैन। यो बच्चाहरूको लागी असुविधाजनक मानिन्छ । स्तनपान पछि, बच्चाहरूलाई तपाईंको काँधमा राख्नुपर्छ र पिट्नको लागि पीठमा ट्याप गर्नुपर्छ । बच्चा जन्मेको पहिलो ६ महिना आमाका लागि निकै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । यदि बच्चालाई राती निद्रा लाग्दैन भने, यसले आमालाई पनि निद्रासम्बन्धी समस्या निम्त्याउन सक्छ ।

राम्रो निद्रा आमाको लागि आधारभूत आवश्यकता हो । निद्रासँग सम्बन्धित समस्याहरूले उनीहरूलाई शारीरिक र मानसिक दुवै रूपमा असर गर्छ । विशेष गरी डिप्रेसनसँग सम्बन्धित समस्याहरू निम्त्याउँछ । तसर्थ, यो अवधिमा आमाहरूलाई पति र परिवारबाट बढी सहयोग चाहिन्छ ।

यी कुराहरूलाई ध्यानमा राख्नुहोस्

शिशुको स्तनपान अवधिमा आमाहरूले ध्यानमा राख्नु पर्ने महत्त्वपूर्ण कुराहरू छन् । दैनिक कम्तीमा ३० मिनेट हिड्ने जस्ता मध्यम व्यायाम गर्नुपर्छ । यदि समय छ भने त्यो समय सुत्न र आराम गर्न प्रयोग गर्नुपर्छ । आफ्ना बच्चाहरू सुत्दा आमाहरूले पनि आराम गर्नुपर्छ । यस समयमा उनीहरू अन्य काममा लाग्नु हुँदैन । त्यस्तै आफ्नो मन खुसी राख्ने, आफ्नो मन पर्ने चीजहरू गर्ने, दुवै स्तनबाट बच्चाहरूलाई स्तनपान गराउने जस्ता काम गर्नाले बच्चा र आमा दुवैको स्वास्थ्य राम्रो हुन्छ ।

गर्भावस्थादेखि स्तनपान गराउँदासम्म धूम्रपान र मदिरा सेवन गर्नु हुँदैन भने यसो गर्दा पेट दुख्ने, छातीमा इन्फेक्सन हुने र बच्चालाई समेत त्यसको असर हुने हुन्छ ।

त्यस्तै बच्चालाई स्तनपान गराउने आमाले धूम्रपान गर्नु हुँदैन । त्यस्तै आम्ले रक्सी पिउनाले पनि दूधको मात्रालाई असर गर्छ भने यसका कारण बच्चाहरूलाई निद्रा र विकाससँग सम्बन्धित समस्याहरू हुन सक्छन् ।

सुत्केरी आमाले के खाने ?

आमाहरूले आफ्नो आहारमा प्रोटिन र फ्याट समावेश गर्नुपर्ने आहारविदहरु बताउँछन् । स्तनपान गराउने महिलाले दिनमा तीन पटक उचित मात्रामा प्रोटिन लिनुपर्छ । यसमध्ये ९० प्रतिशत प्रोटिन बोटबिरुवाबाट लिनुपर्छ भने १० प्रतिशत मात्रै मांसाहारीबाट लिनुपर्छ ।

सन्तुलित आहार पनि महत्त्वपूर्ण छ। भिटामिन र मिनरल्सले भरपुर खानालाई आफ्नो आहारको हिस्सा बनाउनुपर्छ । तरकारी, फलफूल र सागसब्जी प्रशस्त मात्रामा प्रयोग गर्नुपर्छ । यी सबै न्यूनतम आवश्यक चीजहरू हुन् ।

बच्चाहरूका लागि स्तनपान किन महत्त्वपूर्ण छ?

आमाको दूधले बच्चालाई छ महिनासम्म पोषक तत्त्व र एन्टिअक्सिडेन्ट प्रदान गर्छ । आमाको दूधले बच्चाहरूलाई दीर्घकालीन, अल्पकालीन वा कुनै पनि प्रकारको सङ्क्रमण र समस्याबाट बचाउँछ । खानेकुरालाई लिएर धेरै किसिमका अन्धविश्वास ग्रामीण क्षेत्रमा मात्र नभएर सहरी क्षेत्रमा पनि रहेका छन् । उदाहरणका लागि, यो भनिन्छ कि तरकारी वा पालकले बच्चाहरूमा ग्यासको समस्या निम्त्याउन सक्छ, जुन सत्य होइन ।

आमाको दूधको गुणस्तर र मात्रा बढाउनमा बोसो एक महत्त्वपूर्ण घटक हो । तसर्थ, यो महत्त्वपूर्ण छ कि आमाहरूले आफ्नो आहारमा बोसो, प्रोटिन र तरल पदार्थहरू राम्रो मात्रामा समावेश गर्नुपर्छ । यी कुराहरू पालना गर्नाले आमाको दूधको गुणस्तरमा सुधार हुन्छ ।

आमाहरूको लागि सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण के हो ?

खानेकुरा, औषधि वा पाउडरको नियमित सेवनभन्दा आमाको मानसिकता बढी महत्त्वपूर्ण हुन्छ । यो आमाको लागि उपयुक्त मात्रामा दूध उत्पादन गर्न सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण छ । दूध उत्पादनको मात्रामा हर्मोन महत्त्वपूर्ण हुन्छ । हर्मोन स्वस्थ रहनका लागि, राम्रो मानसिकता हुनु धेरै महत्त्वपूर्ण छ ।

राम्रो खाना नखाने महिलाले पनि आफ्ना बच्चाहरूलाई राम्ररी र राम्ररी स्तनपान गराउन सक्छन् भन्ने हामीले अनुभव गरेका छौँ। आमाको दूध उत्पादनको आहारसँग कुनै सम्बन्ध छैन । हो, आमाको दूध र उनको आहारको गुणस्तरको भने सम्बन्ध छ । 

स्तनपान गराउन डराउने आमाहरू

पहिलो पटक आमाहरूमा हुने डर र अन्धविश्वास रहेको पाइन्छ । एउटी आमाले आफ्नो बच्चालाई स्तनपान गराउन पूर्णतया बेवास्ता गरिरहेकी थिइन् । आफ्ना छोराछोरीलाई स्तनपान गराउनाले आफ्नो स्तन निल्ने डर थियो । सुरुमा ती महिलाले दूध कम भएको बहाना बनाइन् तर काउन्सिलिङपछि उनले आफूले अनलाइन पढेको र गलतफहमीका कारण स्तनपान नगरेको बताइन् ।

त्यस्तै कयौँ आमाहरु स्तनपान गराएमा स्तन खुकुलो हुने भन्दै स्तनपान गराउन डराउने गरेको पाइन्छ ।  स्तन खुकुलो हुनुको लागि स्तनपान होइन, उमेर र आनुवंशिकता जिम्मेवार हुन्छ । त्यसैले आफ्ना बच्चाहरूलाई स्तनपान गराउनु उनीहरूका लागि धेरै फाइदाजनक हुन्छ । आमाको दूध अत्यधिक चुहनु प्राकृतिक कुरा हो । यसमा कसैलाई लाज मान्नु पर्दैन । हो, यसले कपडामा दाग र दुर्गन्ध निम्त्याउन सक्छ, त्यति मात्र हो । यसबाट बच्न आमाहरूले अतिरिक्त अन्डरवियर वा नर्सिङ ब्रा प्रयोग गर्न सक्छन् ।

यद्यपि, प्रत्येक आमाको शारीरिक वा मानसिक स्वास्थ्यमा भिन्नता हुन सक्छ । तसर्थ, यदि तपाईंमा कुनै समस्या छ भने डाक्टरलाई सम्पर्क गर्नु नै सही हुन्छ ।