सारवान् बन्न नसकेको असार

‘असार’ शब्दले ‘सार नभएको’ भन्ने अर्थ पनि बुझाउँछ । तर महिना बुझाउने ‘असार’चाहिँ ज्यादै सारवान् छ । यो महिनाले हामीलाई जाँगरिलो र कर्मशील बन्न सिकाउँछ । समयमा काम गर्न सिकाउँछ । समयको सदुपयोग गर्न सिकाउँछ ।

हाम्रो देश कृषिप्रधान भएकोले मुख्य बाली धान असारमै रोपिन्छ । पहिला हेला मानिएको तर अहिले औषधि ठानिएको कोदो बाली पनि लेकाली क्षेत्रमा यही महिना रोप्न शुरु गरिन्छ । ‘मानो रोपेर मुरी फलाइने’ ग्रीष्म ऋतुमा पर्ने असार महिनामा धान रोपिएन भने असोज–कात्तिक महिनामा पर्ने शरद ऋतुमा फुल्दैन र मङ्सिरमा झुल्दैन । त्यसैले विशेष गरी असार महिनामा कृषकहरू ज्यादै व्यस्त र हतारमा हुन्छन् । कतिसम्म भने, ‘असारको धमाधममा त कोही म¥यो भने पनि हल्लखल्ल नगरीकन लासलाई स्याउलाले छोपेर काम गर्नुपर्छ’ भन्ने भनाइसमेत छ गाउँघरमा । यो भनाइले असारको व्यस्तता र महत्व बुझाएको देखिन्छ ।

यति भएर पनि असार र कृषिको महत्व कम ठानिएको महसुस भएको छ आजकल । कृषिप्रधान देशले बर्सेनि अर्बौंको खाद्यान्न आयात गर्छ । एउटा सामान्य लसुन, प्याजको भाउ बढ्दा कोकोहोलो मच्चाइन्छ । खाद्यान्नमा मात्रै आत्मनिर्भर बन्न सक्दा पनि देशले विकासमा फड्को मारेकै मानिने थियो तर अनेक योजना बनाउँदा र असीमित लगानी गर्दा पनि उपलब्धि खासै हात परेको छैन । कुरा यहाँ समृद्धिको गरिन्छ तर करेसाबारी भने बाँझै राखिन्छ । कृषिमा अनुदान दिइन्छ तर त्यस्तो अनुदान विनायोगदान टाठाबाठाले सजिलै पचाइदिन्छन् । विभिन्न बालीमा आत्मनिर्भर बन्ने अनेक नारा र योजनापछि अब गाँजाखेतीबाट समृद्धि ल्याइने कुरा पनि हुँदै छ । जेबाट र जसरी भए पनि समृद्धि आइदिए त भैगयो नि !

असार १५ लाई ‘धान दिवस तथा रोपाइँ महोत्सव’ का रूपमा मनाउन थालिएपछि कृषिका क्षेत्रमा औपचारिक कार्यक्रम अझ बढ्ता हुन थालेका छन् । वास्तविक रोपाइँको कामभन्दा पनि तामझाम बढी हुन थालेको छ । यति व्यस्त र महत्वपूर्ण असारलाई आजकल बनावटी क्रियाकलापमा सीमित राख्न थालिएको छ । खेतबारीमा एक दिन पनि काम गर्नै नसक्नेहरू, काम गर्नै नजान्नेहरू र काम गर्नै नजान्ने ठूलाठालूहरू पनि असार १५ को धान दिवसका दिन रोपाइँमा सामेल भए । तस्वीरहरू पोस्ट गरिए । मानौं उनीहरूले रोपाइँमा भाग लिनासाथ देशमा सहकाल नै आउँछ । यही कुरालाई व्यङ्ग्य गर्दै एकजना मित्रले सामाजिक सञ्जालमा लेख्नुभएको थियो, ‘काम गर्ने मान्छे नपाएर खेत बेचियो । यतिखेर भए नेतामन्त्रीहरू नै आएर रोपाइँ गरिदिने रहेछन् !’ चाहिनेभन्दा नचाहिने कामकुरामा समय खर्चने हाम्रो संस्कार नै जस्तो भएको छ ।

कोही–कोही भन्छन्, ‘घोषितरूपमा यो दिवस मनाउन थालेदेखि नै देशमा चामल आयात अझ बढ्न थाल्यो । रोपाहार÷बाउसेहरू अझ बढी विदेशिन थाले ।’ नभन्दै यसबीचमा, कतै गमलामा धान रोपेर त कतै गलामा बीउको माला लगाएर कृषि क्षेत्रलाई खिल्ली उडाउने काम गरियो । यस्ता कामले कृषि क्षेत्रको उन्नति कसरी होस् ? ठूलो सङ्ख्यामा युवावर्ग विदेशिएपछि, गाउँका खेतबारी बाँझै रहन थाले । शहरका जग्गामा प्लटिङ गर्न थालियो । यो अवस्थामा प्रधानमन्त्री र कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रीले धान दिवसमा शुभकामना दिनुको खासै अर्थ देखिँदैन ।

वास्तविक किसानका पीडा भने छुट्टै छन् । नेपालमै मल कारखाना खोल्ने कुरा वर्षौँदेखि चले पनि यो कुरामा मात्रै सीमित छ । जानकारहरू भन्छन्, ‘मल यहीँ उत्पादन हुन थाल्यो भने बाहिरबाट किनेर ल्याउँदा नेताले खाइपाइ आएको कमिसन बन्द हुन्छ ।’ मलबीउको समस्याका साथै श्रम र लगानी गरेर उब्जाएको तरकारी बिक्री हुँदैन । जंगली जनावरले दिएको सास्ती छुट्टै छ । कहिले दूध सडकमा फाल्नुपर्छ, कहिले गोलभेँडा । कहिले काउली, बन्दामा डोजर चलाउनुपर्छ । कहिले उखुको मूल्य नपाएर राजधानी आउनुपर्छ । यति भएर पनि वास्तविक किसानहरू दुःख गर्न छोड्दैनन् । यसरी, जसरी किसानले असारको महत्व बुझेर आफ्नो कर्तव्य निर्वाह गर्न छोड्दैनन् त्यसरी नै सरकारले पनि उनीहरूको समस्या बुझ्नुपर्छ । योगदानको कदर गर्नुपर्छ । यसका साथै, किसानका उत्पादनले उचित मूल्य पाउने व्यवस्था नभएसम्म कृषिक्षेत्र उपेक्षित नै रहने देखिन्छ ।

यसरी गहिरिएर विचार गर्दा, असार एककिसिमले कर्तव्य र जिम्मेवारीको पर्याय पनि हो । यस अर्थमा असारको जस्तो हतार किसानलाई मात्र होइन, जीवनमा जो–कोहीलाई पनि हुन्छ, हुनुपर्छ । कुर्सीमा बसेर काम गर्नुपरे पनि कर्मचारीलाई हतार हुन्छ । गन्तव्यमा पुग्न यात्रीलाई हतार हुन्छ । आफूलाई तोकिएको काम पूरा गर्न मजदुरलाई हतार हुन्छ । कक्षामा जान शिक्षकलाई हतार हुन्छ । शिक्षकले बताएको कुरा सुन्न, देखाएको कुरा हेर्न र दिइएको निर्देशन पालना गर्न विद्यार्थीलाई हतार हुन्छ । व्यवसायीलाई आफ्नो व्यवसायकै बारेमा हतार हुन्छ । सरकारी सुविधासहितका नेताको औपचारिक हतार झन् चर्को देखिन्छ । यो दुनियाँमा हतार नभएको कोही छैन ।

हतारको महिना असार १५ गते दही–चिउरा खाने परम्परा पनि छ । बिहानै कतै हिँड्दाको साइतमा दही खुवाइने परम्परा छ । बिहानै दही खाँदा दिनभरि प्यास लाग्दैन । खेतमा काम गर्नुपर्ने गर्मी महिनामा खाइने दहीले पनि हाम्रो प्यास मेटाउँछ, हामीलाई शीतलता दिन्छ । परिश्रम गरेर भोकाएको शरीरमा चिउराले शक्ति दिन्छ । यति भएर पनि दही–चिउरा खानुको लाक्षणिक अर्थ अर्कै हुनुपर्छ ।

दही, गाईभैंसीको दूधबाट बन्छ । चिउरा धानबाट बन्छ । दही खानका लागि गाईभैंसी पाल्नुप¥यो । चिउरा बनाउनका खेतमा काम गर्नुप¥यो । धान उब्जाउनुप¥यो । यसरी दही–चिउरा खाने परम्परालाई पनि अप्रत्यक्षरूपमा श्रम र यसको महत्वसँगै जोडिएको हो भन्ने कुरा बुझ्नुपर्ने देखिन्छ ।

वास्तवमा मानव जीवनको अर्को नाम नै असार हो । असार भन्नु नै श्रम हो । श्रम भन्नु नै हतार हो । ‘मर्दा कसले के लान्छ र !’, ‘धेरै कमाए पनि साँच्नु कसलाई छ र !’ भावुकतावश कसैले यस्तो भने पनि हातले हतार–हतार काम नगर्ने हो भने मुखले स्वाद लिई–लिई आरामसँग खानै पाउँदैन । कुनै पनि ज्यानले खानै पाएन भने के हुन्छ ? त्यो त भनिरहनै परेन । त्यसैले यो हतार जीवनभर चलिरहन्छ । चलिरहनु पनि पर्छ । आरामले बस्ने भनेका त निर्जीव वस्तुहरू मात्र हुन् । सजीवहरू त चलायमान हुनै पर्छ ।

तिनीहरू हरक्षण व्यस्त रहनै पर्छ । काम गरेरै जीवन र जगत्लाई अझ आकर्षक र उपयोगी बनाउनुपर्छ । त्यसमा पनि मानिस त सबैभन्दा चेतनशील र विवेकी प्राणी हो । त्यसैले उसले हरपल आफूमात्र होइन, अरूको पनि हित सोचेर काम गर्नुपर्ने हुन्छ ।

हतार दिनभरि गरिने हो । दिन भनेकै जीवन हो । दिनरूपी हतारले नै मानिसको जीवनरूपी यात्रालाई जीवनको गन्तव्यमा पु¥याउँछ । जो हतार नगरी लोसे बन्छ, जो समयमा काम नगरी भाका राख्न थाल्छ, ऊ जीवनमा सधैँ पछाडि पर्छ । उसले अनेक सुनौला अवसर गुमाउँछ ।

हताररूपी श्रम हाम्रो स्वास्थ्यसँग पनि जोडिएको हुन्छ । जो श्रम गर्छ, उसलाई व्यायाम पुग्छ । जसलाई व्यायाम पुग्छ, उसको शरीर निरोगी र स्वस्थ बन्छ । श्रम गर्नेहरू फूर्तिला, गठिला र जाँगरिला पनि हुन्छन् । नगर्नेहरू भद्दा, मोटा र अल्छे हुन्छन् । अघिल्लाहरू दुनियाँको नजरमा आकर्षक हुन्छन् भने पछिल्लाहरू आलोचित ।

दिनभरि हतार र परिश्रम गर्ने रगतमासुको शरीरलाई छिन्छिन्मा छोटो समयका लागि आराम पनि चाहिन्छ । आरामले मात्र पुग्दैन, ऊर्जा पनि चाहिन्छ । त्यसका साथै पर्याप्त निद्रा पनि चाहिन्छ । हरेक दिनको अन्त्यमा, आरामरूपी लामो निद्राका लागि हामीलाई रातको व्यवस्था छ । जीवनकै अन्त्यमा अन्तहीन लामो निद्राका लागि त मृत्यु छँदै छ ! लामो होस् वा अन्तहीन निद्रा, जसले आफू उभिएको पवित्र माटोमा श्रम गरेको छ त्यसलाई मात्र आनन्द लाग्दो हो । बाँकीको त निद्राको समय पनि छट्पटीमै बित्दो हो !

जीवनमा गरिने श्रम, महिना असार र योसँगैको हतार–समग्रमा हाम्रो सोच, प्रवृत्ति र चिन्तन पनि हो । यी कुराहरू सदैव निःस्वार्थ, सार्थक, सकारात्मक र मानवतावादी हुनु अत्यावश्यक छ । विडम्बना, वर्तमान समयमा यिनमा यस्ता अत्यावश्यक तत्त्वको सर्वथा अभाव देखिएको छ । अनुल्लेखनीय भनौँ वा उल्लेखनीय भनौँ, आजकल नेतृत्व वर्गको असारे हतारले पूरै बाटो बिराएको छ । देखावटी र कर्मकाण्डी असारे विकासले श्रम, समय र लगानीको दुरुपयोग गरेको छ ।

देशलाई सही बाटोमा हाँक्ने जिम्मा पाएका कथित ठूला र सत्तासीन पार्टीहरू स्वार्थवश ‘दहीचिउरे’ देखिएका छन् । उनीहरूको सोच भयानक स्वार्थमा अल्झिएको छ । प्रवृत्तिमा ‘आफू र आफ्ना’ले अड्डा जमाएको छ । चिन्तन, झुट र भ्रमको खेतीमा एकोहोरिएको छ । क्रियाकलाप, ‘मिलीजुली खाऊँ’को योजनामा व्यस्त छ । उद्देश्य, आफैँ सुविधाभोगी बन्नुमा केन्द्रित छ । उहाँहरूको गति, ‘जति हिँडे पनि घरीघरी, पुगिने आखिर आफैंवरिपरि’ पाराको देखिन्छ ।

त्यस्तो खालको स्वार्थी र हावादारी ‘श्रम राजनीति’ गर्ने नेतृत्वले देशलाई कस्तो बनाउला ? चौतर्फी सुशासनमा रमाएर आफ्नो सीप र योग्यताअनुसारको काम गर्न पाउनुपर्ने युवावर्गको मन यहाँ कसरी अडिएला ! भ्रष्टाचारीलाई कार्यवाहीका सन्दर्भमा अहिले केही गरिएजस्तो देखिए पनि यसको कहाली लाग्दो विगत सम्झँदा, ‘यहाँ कहिले के होला र !’ भन्ने पनि लाग्दै छ । यो शंका किन पनि हुन्छ भने, यहाँ नीतिगत भ्रष्टाचार घटाउने सम्बन्धमा सोचिएकै छैन । ‘संघीयता र सरकारका नाममा यो सानो देशले यत्तिका जनप्रतिनिधि धान्नै सक्दैन’ भन्ने कुरा सारा नागरिकले बुझिसक्दा पनि नेतृत्वले बुझ्न चाहेकै छैन वा बुझ पचाइरहेको छ । यसैले पनि, यो प्यारो माटोमा गतिशील देखिएको र फलेफुलेको असार, देश र जनताका पक्षमा सारवान् बन्न सकेको छैन ।