कार्तिक नाच: नेपालको प्राचीन सांस्कृतिक धरोहर

“कार्तिक नाच” नेपालको सांस्कृतिक र धार्मिक मान्यता दर्शाउने एउटा अमूल्य परम्परा हो, जसले आध्यात्मिकता र सामुदायिक एकता कायम राखेको छ । यसले नेपालको पुरानो सांस्कृतिक धरोहरलाई जीवित राख्नमा पनि महत्वपूर्ण भूमिका निभाएको छ । प्रत्येक वर्ष पाटन दरबार स्क्वायरमा आयोजना गरिने यो नृत्य महोत्सवलाई नेपाल भाषामा “कात्ति–प्याख” भनिन्छ । कार्तिक महिनामा मनाइने यो पर्वको सुरुवात ‘बाथा प्याख’ नामक नृत्यबाट हुन्छ, जसमा तीन दिनसम्म विविध नृत्य प्रस्तुत गरिन्छ । त्यसपछि, ‘देवी प्याखा’ र ‘जलाशयन’ जस्ता अन्य धार्मिक नृत्यका अंशहरू प्रस्तुत गरिन्छ । महोत्सवको समापन नरसिंहको जित र हिरण्यकश्यपूको वधको नृत्य दृश्यसँगै हुन्छ, जसले सम्पूर्ण अनुष्ठानलाई आध्यात्मिक शिखरमा पु¥याउँछ ।

कार्तिक नाचको उत्पत्ति १७औं शताब्दीतिर राजा सिद्धिनरसिंह मल्लको शासनकालमा भएको मानिन्छ । पाटनको प्रसिद्ध कृष्णमन्दिर नजिकैको कार्तिक डबली क्षेत्रमा यो महोत्सव विशेषरूपमा आयोजना गरिन्छ । कार्तिक महिना भगवान् विष्णुको विशेष महिना मानिन्छ र यस नृत्यको उत्पत्ति तान्त्रिक अभ्यास र विधिहरूसँग गहिरो सम्बन्ध राख्दछ । यो नृत्य भक्ति, शक्ति, र दिव्यताको अद्वितीय मिश्रण हो, जसले दर्शकलाई एक गहिरो आध्यात्मिक अनुभव दिलाउँछ । यस महोत्सवले समाजलाई धार्मिक र सांस्कृतिक दृष्टिकोणबाट एकजुट गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ ।

कार्तिक नाचलाई विश्वभरि सबैभन्दा लामो समयसम्म चल्दै आएको नृत्य परम्पराको रूपमा सम्मानित गरिएको छ । यसको इतिहास शताब्दीयौं पुरानो छ र यो नृत्यले पाटनका चिसो शरद् रातहरूमा हजारौं श्रद्धालु र पर्यटकलाई आकर्षित गर्दै आएको छ । इतिहास हेर्ने हो भने सुरुवातमा यो नृत्य १५ दिनसम्म आयोजना गरिन्थ्यो, तर पछि राजा सिद्धिनरसिंह मल्लका छोरा श्रीनिवास मल्ल र नाति योग नरेन्द्र मल्लले यसलाई क्रमशः २५ र २७ दिनसम्म विस्तार गरे । आजको समयमा विभिन्न व्यवस्थापकीय र आर्थिक चुनौतीहरूको कारण यो नृत्य महोत्सव सामान्यतया १० देखि १२ दिनसम्म मात्र सञ्चालन हुन्छ ।

विशेषतः कार्तिक कृष्ण पक्ष त्रयोदशी तिथिमा कार्तिक नाचको प्रस्तुतिले एउटा अद्भुत क्षणको अनुभूति गराउँछ । यस दिन भगवान नरसिंहको प्रचण्ड रूपको प्रस्तुति गरिन्छ । भगवान् नरसिंह, जो आधा मानव र आधा सिंहको स्वरूप भएका भगवान् विष्णुको अवतार मानिन्छ । यो कथा ‘भगवत पुराण’ मा आधारित छ । पुराणमा नरसिंहले राक्षस राजा हिरण्यकश्यपूको वध गरेका थिए । जसले आफ्ना छोरा प्रल्हादलाई मार्ने अनगिन्ती प्रयास गरेका हुन्छन्, किनकि प्रल्हादले आफ्ना बुबालाई सर्वोच्च देवता मान्न अस्वीकार गरेका थिए ।

इतिहासका पानामा यो पनि उल्लेख गरिएको छ कि कार्तिक नाचको उत्पत्ति राजा सिद्धिनरसिंह मल्लको शासनकालमा पाटन शहरको संकटकालीन समयमा भएको हो । पाटनको पुनर्निर्माणका लागि राजा सिद्धिनरसिंहले आफ्नो पुरोहितसँग परामर्श गर्दा नरसिंह शक्तिको आह्वान गर्ने सुझाएका थिए । यद्यपि, यस अनुष्ठानमा मानव बलि (नरबलि) आवश्यक थियो, जुन नैतिक दृष्टिकोणले स्वीकार्य थिएन । त्यसकारण, पुरोहितहरूले सांकेतिक बलिको रूपमा नृत्य प्रस्तुत गर्ने उपाय प्रस्ताव गरे । यसरी, कार्तिक नाचको आरम्भ भएको हो, जसले रक्तपातबिना सांस्कृतिक र आध्यात्मिक बलि अर्पण गर्ने कार्य सम्पन्न ग¥यो ।

यो नृत्य केवल धार्मिक अनुष्ठानको रूपमा मात्र होइन, नैतिक शिक्षा र जीवनका गहिरा पाठहरू पनि प्रदान गर्ने एक सशक्त माध्यम बनेको छ । हिन्दु पुराणका विभिन्न कथाहरू, विशेषगरी भगवान् विष्णुको दश अवतारका कथा, असत्यमाथि सत्यको विजय र धर्मका सिद्धान्तहरूलाई दर्शाउँछन् । आजको समयमा कार्तिक नाच केवल एउटा सांस्कृतिक महोत्सव मात्र होइन, नेपालको समृद्ध इतिहास र परम्पराको अद्भुत धरोहर बनिसकेको छ । हालका वर्षहरूमा आधुनिकता र पश्चिमी संस्कृतिको प्रभावले परम्परागत अनुष्ठानहरूमा क्षय ल्याएको छ । कयौं पुराना सांस्कृतिक अभ्यासहरू लोप हुँदै गएका छन् र तिनका जरा कमजोर हुँदै गएका छन् ।

यस्तो स्थितिमा कार्तिक नाच जस्तो सांस्कृतिक धरोहरलाई बचाउनका लागि जनसमर्थन र यसको मूल्य मान्यताहरूको संरक्षण अत्यन्त आवश्यक छ । समयसँगै, कार्तिक नाचले नेपालको ऐतिहासिक मूल्य र सांस्कृतिक धरोहरको एक गहिरो प्रतीकको रूपमा पनि महत्वपूर्ण स्थान ओगटेको छ । यस नृत्यले नेपालको सांस्कृतिक जरा र परम्पराको महत्व आगामी पुस्ताहरूसम्म पु¥याउने कडीको रूपमा काम गर्दैछ । समग्रमा आधुनिकता र पारम्परिकताको समन्वय गर्दै कार्तिक नाचले नेपालको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक मूल्यलाई जीवन्त राख्ने प्रेरणा प्रदान गरिरहेको छ ।