जापानी मासाहिरोको आविष्कारले बदलेको संसार: ब्ल्याक एन्ड व्हाइट क्यूआर कोडले सिर्जित रंगीन क्रान्ति

आज हामी क्विक रेस्पोन्स (क्यूआर) कोड स्क्यान गर्दा खासै धेरै सोच्दैनौं । मोबाइल निकाल्छौं, कोड स्क्यान गर्छौं, मेनु खुल्छ, भुक्तानी हुन्छ अनि त्यसको जानकारी हाम्रो मोबाइलको स्क्रिनमा देखापर्छ । ती सेतो पृष्ठभूमिमा भएका कालो बिन्दुहरूबाट अहिले हामी निकै परिचित भइसकेका छौं । हामीलाई यी कुरा साधारण लाग्छ । तर, के तपाईंलाई थाहा छ, ती सानो स्क्यानले तपाईंको जीवनलाई सहज बनाउनु पछाडि एउटा असाधारण दिमागको योगदान छ भनेर । त्यो दिमाग भएका व्यक्तिको नाम हो मासाहिरो हारा । एक जना जापानी इन्जिनियर जसको आविष्कारले विश्वजगत्को सोच्ने तरिका नै परिवर्तन भयो ।

मासाहिरो हाराको कथा सन् १९५७ मा टोकियोबाट सुरु हुन्छ । उनी सानैदेखि पजल हल गर्न रमाउँथे । जटिल कुराहरूलाई बुझ्न प्रयत्न गर्थे र सधैं “किन?” भन्ने प्रश्न सोध्थे । यही स्वभावले उनी विज्ञानतिर आकर्षित भए । टोकियो युनिभर्सिटी अफ साइन्सबाट इन्जिनियरिङ पढेपछि उनी टोयोटा समूहअन्तर्गतको डेन्सो कर्पोरेसनमा सामेल भए । त्यहाँ उनी उत्पादन प्रणाली सुधार गर्ने काममा लागे । विशेषगरी त्यतिबेला प्रयोग हुँदै आएको बारकोड प्रविधिसँग उनी जोडिए । तर, केही वर्षभित्रै उनले त्यो प्रविधिमा खोट देख्न थाले । बारकोड सानो, सीमित र स्क्यान गर्न असजिलो भएको उनले महसुस गरे । किनभने सूचना थोरै अट्ने र स्क्यान गर्दा सिधा कोण मिलाउनु पर्ने असहजताले त्यसको विकल्पमा केही नयाँ गर्नुपर्छ भन्ने उनले सोचे ।

एकदिन जापानी पारम्परिक खेल ’गो’ खेल्ने क्रममा हाराले एउटा अचम्मको परिकल्पनालाई आकार दिए । ’गो’ को वर्गाकार बोर्डमा सेतो र कालो ढुंगाको संयोजन हेरेपछि त्यस्तै ढाँचामा जानकारी भण्डारण गर्न सकियो भने धेरै डेटा अटाउन सकिन्छ कि भन्ने उनलाई लाग्यो । स्क्यानिंग प्रक्रिया सजिलो बनाउन यही विचारको बीउबाट जन्मियो क्यूआर कोड । सन् १९९४ मा डेन्सोको प्राविधिक टोलीसँग मिलेर हाराले क्यूआर कोड तयार गरे । दुई आयाममा काम गर्ने, कुनै पनि कोणबाट स्क्यान गर्न सकिने, अनि हजारौं क्यारेक्टर अटाउने यो कोड परम्परागत बारकोडभन्दा बिल्कुलै फरक थियो । सुरुमा यो अटोमोबाइल पाट्र्स ट्रयाक गर्न प्रयोग गरियो । तर, त्यसको क्षमता यति प्रभावशाली थियो कि छिट्टै यो लजिस्टिक्स, उत्पादन र व्यापारका अन्य क्षेत्रहरूमा फैलिन थाल्यो ।

जब प्रविधि सबैका लागि खुला गरिन्छ, त्यसले मानवता र नवप्रवर्तन दुवैलाई फाइदा पु¥याउँछ भन्ने सोचबाट प्रेरित उनले यसमा पेटेन्ट नलगाउने निर्णय गरे । उनको त्यही एउटा निर्णयले क्यूआर कोड संसारभर फैलियो । त्यस निर्णयले क्यूआर कोडलाई डिजिटल संसारको सार्वजनिक सम्पत्तिको रूपमा स्थापित ग¥यो । विश्वभरका कम्पनी, व्यवसाय, स्टार्टअपले यसलाई निःशुल्क प्रयोग गर्न थाले । स्मार्टफोनको आगमनसँगै क्यूआर कोड सामान्य उपभोक्तासम्म पुग्न थाल्यो । विज्ञापन, टिकेटिङ, ई–वालेट, रेस्टुरेन्टको मेनु, स्कुलका पाठ्यपुस्तकदेखि अस्पतालको फारमसम्म सबै ठाउँमा यसको प्रयोग हुन थाल्यो ।

कोभिड–१९ महामारी फैलिएको बेला भने क्यूआर कोडले ठूलै छलाङ मा¥यो । सम्पर्करहित प्रविधिको मागले आकाश छोइरहेको त्यससमय क्यूआर कोड सबैभन्दा सुरक्षित, छरितो र भरपर्दो समाधानका रूपमा देखा प¥यो । काठमाडौँदेखि क्यालिफोर्निया, रेस्टुरेन्टदेखि अस्पताल, क्यूआर कोडले मानिसहरूको दैनिक जीवनलाई सहज बनायो । कुनै स्पर्श बिना नै सेवा लिन सकिने एउटा भरपर्दो माध्यम बन्यो । यति ठूलो सफलता पाए पनि मासाहिरो हारा मिडियाबाट टाढै रहे । दुई सन्तानका पिता मासाहिरो आफ्नो निजी जीवनलाई सधैं लो प्रोफाइल राख्ने गर्छन् । यद्यपि, प्रविधिप्रतिको उनको चासो भने आज पनि उस्तै छ ।

उनी क्यूआर कोडको विकासमा निरन्तर लागि परेका छन् । नक्कली उत्पादन पत्ता लगाउने, सुरक्षित भुक्तानी गर्ने, डिजिटल प्रमाणीकरण सुनिश्चित गर्ने जस्ता सम्भावनाहरूमा उनले काम गरिरहेका छन् । तपाईंले कहीकतै क्यूआर कोड स्क्यान गरेर कफी पिएको बिलको भुक्तानी गर्नुहुन्छ, अनलाइन चेक–इन गर्नुहुन्छ वा कुनै सूचना तुरुन्तै पाउनुहुन्छ, त्यो सबै त्यही एक जना जिज्ञासु इन्जिनियरको कल्पनाशक्ति र दूरदृष्टिको देन हो । मासाहिरोले केवल एउटा कोड मात्र बनाएका होइनन्, उनले डिजिटल संसारलाई जडान गर्ने पुल नै निर्माण गरेका हुन् । क्यूआर कोड हेर्दा सानो देखिए पनि यसको प्रभाव भने विशाल छ । यो केवल स्क्यान गर्न मिल्ने ब्लक मात्र होइन, नवप्रवर्तन, पहुँच र सुलभताको प्रतीक पनि हो ।