निबन्ध: अक्षुण्ण नबिर्सिने अनुहारहरू

जीवनको यात्रामा केही अनुहारहरू यस्ता हुन्छन्, जसले समयको धूलोमा कहिल्यै आफ्नो छाप गुमाउँदैनन् । तिनीहरू हाम्रा स्मृतिमा स्थायीरूपमा बसेका हुन्छन् । कहिलेकाहीँ हृदयको कुनै कुनामा शान्त भएर । कहिलेकाहीँ तुवाँलो हटेपछि फेरि झल्किएर । यी नबिर्सिने अनुहारहरूलाई हामी भुल्न चाहँदैनौँ, भुल्न सक्दैनौँ ।

समय कहिल्यै रोकिँदैन, तर केही अनुहारहरू भने समयको प्रवाहमा स्थिर भएर रहन्छन् । बाल्यकालमा हामीले देखेका उज्याला हाँसोहरू, आमाको मायालु अनुहार, शिक्षकको प्रेरणादायी दृष्टि, कुनै साथीको अनौठो चञ्चलेपन यी सबै स्मृतिहरूमा गहिरो गरी कुँदिएका हुन्छन् ।

धेरै वर्ष बितेपछि पनि, ती अनुहारहरू मनमा उस्तै ताजगीका साथ सम्झनामा आउँछन् । स्कूलको पहिलो दिनमा काँपिरहेको मनलाई सम्हाल्दै शिक्षकले दिएको उत्साह, बुबाआमाको मेहनतले भरिएको अनुहार । हरेक परिस्थितिमा साथ दिने अभिन्न मित्र । यी सबै अनुहारहरू जीवनका अमूल्य निधिहरू हुन् । यी नबिर्सिने अनुहारहरू हुन् ।

समय एक अविरल बग्ने नदीजस्तै हो, जसले प्रत्येक क्षण नयाँ रूप लिन्छ, नयाँ घटना जन्माउँछ, र विगतलाई गहिरो स्मृतिमा रूपान्तरण गरिदिन्छ । यो प्रवाहमा पनि कतिपय अनुहारहरू स्थिर देखिन्छन् । समयले परिवर्तन गर्न नसक्ने, संवेदनाहरूमा अमिट छाप छोड्ने ती अनुहारहरू । तिनका आँखामा हामीले इतिहास पढ्न सक्छौं । तिनका मुहारमा समयको असंख्य संघर्ष, खुशी, वेदना र विजयका कथाहरू छन् ।

समय निरन्तर अघि बढिरहेको छ । हिजो अस्तित्वमा रहेका थुप्रै चिजहरू आज स्मृतिको सन्दुकमा सीमित छन् । आधुनिकताको दौडमा हिजोका संस्कारहरू ओझेल परेका छन्, भौतिक जीवनका आकर्षणले मानिसलाई निरन्तर परिवर्तन गर्न बाध्य बनाएको छ । यद्यपि धेरै चिजहरू रूपान्तरित भइसकेका छन्, केही अनुहारहरू भने समयको आँधीबेहरीलाई झेल्दै स्थिर छन् । शायद तिनका मूल्यहरू समयभन्दा पर छन् । शायद तिनको अस्तित्व आफैंमा युगान्तकारी छ ।

बुबा–आमाको अनुहार नियाल्दा देखिने चाउरीहरू केवल उमेरको पहिचान मात्र होइनन्, ती त जीवनभरका संघर्षका अभिलेखहरू हुन् । समयले उनीहरूलाई बूढो बनायो होला । ती आँखाहरूमा अझै पनि उस्तै प्रेम, उस्तै ममता झल्कन्छ । हिजोको स्नेह, बाल्यकालको संरक्षण अनि अभिभावकीय कर्तव्यको परिपूर्ति !

यी सबैलाई समयले परिवर्तन गर्न सकेन । समय बित्दै गयो । तिनको अनुहारमा झल्कने ममताले कहिल्यै आफ्नो रूप परिवर्तन गरेन । यस्तै कतिपय अनुहारहरू समाजका परिवर्तनशील लहरहरूका बीच अटलरूपमा अडिएका हुन्छन् । गाउँका ज्येष्ठ नागरिक, जो आधुनिक प्रविधिको लहरले पनि विचलित गर्न सकेन, उनीहरूको जीवनशैली उही छ, उनीहरूको सोच उही छ । उनीहरू आफ्नो जगमा अडिग छन् । समयलाई चुनौती दिँदै उभिएका छन् । समय बदलियो, नयाँ पुस्ता आयो । तर उनीहरूको मूल्य–मान्यता र पहिचान भने उस्तै रह्यो ।

समय परिवर्तनशील छ, जीवन क्षणिक छ । केही चिजहरू कालजयी हुन्छन् । तिनको महत्व कहिल्यै घट्दैन । तिनको छाप कहिल्यै मेटिँदैन । ती स्थिर अनुहारहरू मात्र अनुहारहरू होइनन्, ती एक युगको प्रतिविम्ब हुन् । ती अनुहारहरू इतिहासका पानामा अमर रहन्छन् । तिनले सधैँ प्रेरणा दिन्छन् । सधैँ जीवित रहन्छन्– समयको प्रवाहमा पनि स्थिर ।

बुबाको चाउरिएका तर अनुभवी आँखाहरू, हजुरआमाको कथा सुनाउने शान्त अनुहार, पहिलो प्रेमको नमीठो संकोचमिश्रित हाँसो, कुनै अपरिचितको दयालु व्यवहार– यी तस्वीरहरू कुनै पनि चित्रकारले कोर्न नसक्ने किसिमले स्मृतिमा टाँसिएका हुन्छन् । समयको प्रवाहले धेरै कुराहरू बगाएर लग्छ । तर केही अनुहारहरू यस्ता हुन्छन्, जसलाई समयले कहिल्यै मेट्न सक्दैन । तिनीहरू हाम्रा मनमस्तिष्कमा गहिरो छाप छोड्छन्, भावनाको तहसम्म पुगेर अमर बन्छन् ।

साहित्य, संगीत, राजनीति, समाजसेवा, विज्ञान, दर्शन ! यी हरेक क्षेत्रमा यस्ता अनुहारहरू जन्मिएका छन्, जसको योगदान युगौँसम्म स्मरण गरिन्छ । कतिपय अनुहारहरू जिउँदो इतिहास हुन् । उनीहरूको नाम सुन्नासाथ हृदयमा श्रद्धा, प्रेरणा अनि सम्मानको भावना उत्पन्न हुन्छ ।

जस्तो कि गौतम बुद्ध, जसले संसारलाई अहिंसा र शान्तिको बाटो देखाए, महात्मा गान्धी, जसले अहिंसाको शक्तिबाट स्वतन्त्रताको लडाइँ जिते, मदर टेरेसा, जसले मानव सेवालाई नै आफ्नो धर्म बनाए । यस्ता अनुहारहरू केवल एउटा देश वा कालखण्डका होइनन्, तिनीहरू सम्पूर्ण मानव सभ्यताका उज्याला नक्षत्र हुन् ।

समय, जसलाई कसैले रोकी राख्न सक्दैन, न त फर्काउन नै सक्छ । तर केही असाधारण व्यक्तित्वहरू यस्ता हुन्छन्, जसले समयलाई मात्र जित्दैनन्, आफ्नो नाम इतिहासमा अमर बनाउँछन् । उनीहरूका जीवन, विचार, संघर्ष र सफलता सदैव प्रेरणाका स्रोत रहन्छन् । समयको प्रभावलाई जितेर, कठिनाइलाई अवसरमा बदलेर, आफूलाई अमर बनाउने यस्ता व्यक्तित्वहरू इतिहासका अमूल्य गहना हुन् ।

हाम्रो व्यक्तिगत जीवनमा पनि यस्ता अनुहारहरू छन्, जसले हाम्रो हृदयमा सधैँको लागि स्थान लिएका छन् । मायालु हजुरबा–हजुरआमा, बाबु–आमा, प्रिय शिक्षक, जीवनसंगी, असल साथीहरू उनीहरूको सम्झना हामीभित्र कहिल्यै ओइलाउँदैन । उनीहरूले दिएका शिक्षा, माया, प्रेरणा र सम्झनाहरू जीवनभर अमिट रहन्छन् ।

समयले धेरै अनुहारहरू मेटाउँछ, तर केही अनुहारहरू यस्ता हुन्छन्, जसलाई भावनाले कहिल्यै मेट्न सक्दैन । इतिहासका पानामा, सिर्जनाका पृष्ठहरूमा, समाजको हृदयमा अनि हाम्रो मनभित्र उनीहरू अमर रहन्छन् । ती अनुहारहरू मात्र चित्रहरू होइनन्, ती जीवनका प्रकाशस्तम्भ हुन्, जसले हाम्रा यात्रा उज्यालो पारिरहन्छन् । सिर्फ मीठा सम्झनाहरूले मात्र होइन, जीवनमा केही अनुहारहरू पीडासँग पनि जोडिएका हुन्छन् ।

युद्धले टुक्रिएको परिवारका आँसु, छाडेर गएका आफ्नाहरूको ओझेलमा परेको अनुहार, गल्तीले टुटेको सम्बन्धको पछुतोले भरिएको स्मृति यी अनुहारहरू मनको भित्तामा अमिट चित्रझैँ अंकित भइरहन्छन् । बेला–बेला ती अनुहारहरू सम्झँदा मन भारी बन्छ, आँखामा नदेखिने आँसु आउँछ । तिनैले हामीलाई जीवनको गहिराइ बुझाउँछन् । जीवनको संघर्ष एउटा नरोकिने नदी हो, जसमा कहिलेकाहीँ मानिसहरू यस्तो भँगालोमा फस्छन्, जहाँ पीडा तिनलाई कहिल्यै छोडेर जाँदैन । यस्ता अनुहारहरू हाम्रो समाजमा अनगिन्ती छन्– कसैका आँखामा अधुरो सपनाको आँसु छ, कसैका ओठमा जबरजस्ती मुस्कान टाँसिएको छ, कसैको निधारमा गहिरो चिन्ताको रेखा कोरिएको छ ।

यस्ता अनुहारहरू देख्दा लाग्छ, पीडा तिनका शरीरका अंगझैँ भइसक्यो । गरिबीको चपेटामा परेका मजदुरहरू, सधैँ अन्यायको सिकार हुने महिला, आफ्ना प्रियजनहरू गुमाएका वृद्धवृद्धा, युद्ध र हिंसाका सिकार भएका निर्दोष बालबालिका– यी सबैका अनुहारमा पीडाको अमिट छाप बसेको हुन्छ ।

कतिपयको अनुहारमा भोगाइको यति गहिरो कथा लुकेको हुन्छ, जसले शब्दभन्दा बढी बोल्छ । वृद्ध आमाको मुहारमा छोरो परदेशिएर नआउँदाको पीडा झल्किन्छ । अनाथ बालकको अनुहारमा अभिभावक गुमाउँदाको चिरिएको मन देख्न सकिन्छ । सडकछाप मानिसको आँखामा समाजको उपेक्षाले बनाएको घाउ प्रस्टै पढ्न सकिन्छ ।

यो सत्य हो कि पीडाले मात्र अनुहारको कथा कोर्दैन । कतिपय अनुहारहरू ती पीडालाई सहेर पनि हाँस्न सिक्छन्, बाँच्छन् सिकाउँछन् । ती अनुहारहरू पीडासँग हार मान्दैनन्, बरु त्यसलाई जितेर बलियो बन्ने प्रयास गर्छन् । समाजले उपेक्षा गरेका ती अनुहारहरू कहिलेकाहीँ सशक्त परिवर्तनका संवाहक बन्छन् ।

यस्ता अनुहारहरू मात्र होइनन्, जसले हामीलाई पीडा दिन्छन् या खुशी मात्र दिन्छन् । बरु यस्ता अनुहारहरू पनि हुन्छन्, जसले हामीलाई जीवनको सार बुझाउँछन् । गुरुले सिकाएको पाठ, अग्रजले देखाएको बाटो, बालकको निष्कलंक मुस्कान यी सबै अनुहारहरू जीवनका बहुमूल्य सम्पत्ति हुन् ।

जीवन एउटा अनन्त यात्रा हो, जसमा हामीले भेट्ने मानिसहरूले हाम्रो आत्मा र हृदयमा कहिल्यै मेटिन नसक्ने छाप छोड्छन् । केही अनुहार यस्ता हुन्छन्, जो समयको धूलोमा हराउँदैनन्, बरु झन् चम्किँदै जान्छन् । ती अनुहारहरू सधैँभरि हाम्रो मनमा एउटा चित्रजस्तै झल्किरहन्छन् ।

जुन अनुहारसँग हाम्रो पहिलो प्रेम जोडिएको हुन्छ, त्यसको मिठास र गाढा अनुभूति कहिल्यै हराउँदैन । त्यो हाँसो, त्यो आँखा झिम्क्याउने शैली अनि त्यो सरलताले भरिएको आत्मीयता । यी सबै हाम्रो मस्तिष्कमा एउटा जीवन्त तस्वीरझैँ बस्छन् । प्रेम मात्र होइन, ती साथीहरूको अनुहार पनि । यसले हामीलाई जीवनका कठिन मोडहरूमा हिम्मत दिए । ती जीवनभरि मनभित्र जिउँदो रहन्छन् । केही अनुहार यस्ता हुन्छन्, जो हामीलाई शिक्षा दिन्छन् ।

शिक्षक, अभिभावक वा कुनै सल्लाह दिने मानिसको अनुहार, जसले हाम्रो जीवनको बाटो निर्धारण गरिदिए । ती अनुहारले हामीलाई ज्ञान मात्रै होइन, जीवनको गहिरो अर्थ पनि सिकाए । केही अनुहार यस्ता पनि हुन्छन्, जसले हाम्रो मनमा गहिरो चोट छोडेर गए । ती विछोडिएका प्रियजनहरूको अनुहार । त्यसले आफ्नो उपस्थितिमा मात्रै होइन, अनुपस्थितिमा पनि हाम्रो जीवनलाई अर्थपूर्ण बनाइदिन्छ ।

उनीहरूको सम्झना हाम्रो आँखाको कुनामा आँसुको थोपाजस्तै रहिरहन्छ । कहिलेकाहीँ, कुनै अपरिचितको अनुहार पनि हाम्रो मनमा अडिन्छ । बाटोमा हिँड्दा देखिएका ती बालकहरूको चम्किलो हाँसो, वृद्धहरूको गहिरो आँखाको कथा वा कुनै अनजान व्यक्तिले दिएको सानो सहयोग । ती स–साना तर मर्मस्पर्शी क्षणहरूले जीवनभरि हामीलाई प्रेरणा दिन्छन् । जीवनको यो यात्रा लाखौं अनुहारहरूको कथा हो ।

ती अनुहारहरूले कहिलेकाहीँ हाम्रो खुशीलाई परिभाषित गर्छन्, कहिलेकाहीँ हाम्रो दुःखलाई । जे–जस्तो भए पनि, तिनले हाम्रो हृदयलाई धनी बनाउँछन् । त्यसैले, सधैँभरि मनमा बसिरहने ती अनुहारहरूलाई सम्झँदा, जीवनको एउटा अमूल्य सम्पत्तिको महसुस हुन्छ । ती अनुहारहरूले हामीलाई जीवनलाई अझ गहिरो अर्थले बुझ्न सिकाउँछन् । तिनले हामीलाई मानवीय हृदयको वास्तविक सुन्दरता बुझ्न मद्दत गर्छन् ।

यी अनुहारहरू हाम्रा हृदयका पानाहरूमा कहिल्यै मेटिन नसक्ने अक्षरझैँ कोरिएका हुन्छन् । समयले शरीरलाई परिवर्तन गर्न सक्छ तर ती अनुहार, ती याद सधैँ उस्तै रहन्छन्– अक्षुण्ण र अमर । यिनै नबिर्सिने अनुहारहरू हुन् ।