पृथ्वीको भित्री भाग विपरीत दिशामा घुम्न थालेपछि…

काठमाडौं ।

पछिल्ला केही वर्षहरूमा पृथ्वीको सतह र अन्तरिक्षका बारेमा धेरै अनुसन्धानहरू भएका छन् । प्रविधिको यो आधुनिक युगमा चन्द्रमा र मंगल ग्रहमा मानिस बस्ने कुरा त भइरहन्छ तर पृथ्वीको मूल (भित्री भाग) बारे धेरै कुराहरू विज्ञानको नसुल्झिएको रहस्य नै रहेको छ । 

यो किनभने पृथ्वीको केन्द्र बिन्दु लगभग ५ हजार किमी छ । यो गहिरो छ र आजसम्म मात्र १२ किमीको बारे जानकारी उपलब्ध छ । यस अवस्थामा, क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालय र चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेसका वैज्ञानिकहरूको टोलीले पृथ्वीको सतह भन्दा विपरीत दिशामा धेरै बिस्तारै घुम्ने पत्ता लगाए । 

वैज्ञानिकहरुको टोलीले अध्ययनको नतिजा अनुसार सन् २०१० यता विगत १४ वर्षमा पृथ्वीको परिक्रमाको गति घट्दै गएको जनाएको छ । 

तर ५ हजार किमीमा नपुगेर वैज्ञानिकहरू कसरी यो निष्कर्षमा पुगे ? पृथ्वीको कोरलाई विपरीत दिशामा घुमाउँदा पृथ्वीको सतहमा कस्तो असर पर्छ ?

पृथ्वीको संरचना र तहहरू वैज्ञानिकहरूले पृथ्वीको संरचनालाई तीनवटा फरक तहमा विभाजन गरेका छन्, क्रस्ट, आवरण (सतह र कोर बीचको चट्टानको ठोस तह), र कोर । अहिलेसम्म यो मूलको बारेमा धेरै धारणाहरु बनाइएको थियो । 

काल्पनिक कथा पनि धेरै छन् । सन् १८६४ मा प्रकाशित उपन्यास ‘जर्नी टु द सेन्टर अफ द अर्थ’ र त्यसमा आधारित फिल्म निकै चर्चित छन् । यसलाई सजिलो तरिकाले बुझ्नको लागि, हामी पृथ्वीलाई अन्डासँग तुलना गर्न सक्छौं । यसरी, अण्डाको बाहिरी खोल पृथ्वीको सतह वा क्रस्ट हुनेछ, अण्डा भित्रको सेतो तरल पदार्थ पृथ्वीको आवरण हुनेछ, र अण्डाको पहेंलो भाग (पहेंलो भाग) पृथ्वीको कोर हुनेछ । 

पृथ्वीको भित्री भाग फलामले बनेको छ र आकारमा गोलाकार छ । 

यसको रेदियास १२२१ किमी छ । यसको तापक्रम ५४०० डिग्री सेल्सियस छ, जुन लगभग सूर्यको तापक्रम (५७०० डिग्री सेल्सियस) बराबर छ । विगतमा गरिएका अध्ययनहरूले यो कोर पृथ्वीको बाँकी भागबाट अलग रहेको देखाएको छ । यो धातुको तरल पदार्थ मार्फत पृथ्वी भित्र स्वतन्त्र रूपमा काम गर्दछ । अर्थात्, यो पृथ्वी भित्र स्वतन्त्र रूपमा घुम्छ र यस समयमा पृथ्वीको बाँकी भागसँग यसको कुनै सम्बन्ध हुँदैन भनिन्छ । 

तर हालैको अध्ययनको नतिजाले झण्डै ४० वर्षमा पहिलो पटक पृथ्वीको सतहको तुलनामा विपरित दिशामा घुमिरहेको देखाएको छ । यस समयमा कोर पृथ्वीको आवरण भन्दा अलि ढिलो घुमिरहेको छ । 

भूकम्पको समयमा उत्पन्न हुने सिस्मिक तरंगहरू मार्फत पृथ्वीको केन्द्रको बारेमा जानकारी प्राप्त गर्न सकिन्छ ।  जब पृथ्वीको सतहमा ठूला भूकम्पहरू आउँछन्, गडबडीबाट उत्पन्न लहरहरूको ऊर्जा पृथ्वीको भित्री भागमा जान्छ र सतहमा फर्कन्छ । वैज्ञानिकहरूको टोलीले पृथ्वीको गहिराइमा यात्रा गर्ने र सतहमा फर्कने यी तरंगहरूबाट निस्कने ऊर्जाको मार्गहरूको अनुसन्धान गरे । 

यसका लागि वैज्ञानिकहरूले सन् १९९१ देखि २०२३ को बीचमा साउथ स्यान्डविच टापुहरू वरपर रेकर्ड गरिएका १२१ भूकम्पबाट तथ्यांक संकलन र विश्लेषण गरेका थिए । त्यति मात्र होइन, उनीहरूले अध्ययनका लागि सन् १९७१ र १९७४ बीचको सोभियत आणविक परीक्षणका साथै फ्रान्सेली र अमेरिकी आणविक परीक्षणको डाटा पनि प्रयोग गरेका थिए । 

के कोर उल्टो दिशामा घुम्छ ?

पृथ्वीको कोर उल्टो दिशामा घुम्छ भन्न सकिँदैन । यो एक साधारण उदाहरण मार्फत व्याख्या गर्न सकिन्छ ।  तपाईं कारमा १०० किलोमिटर/घण्टाको गतिमा चलिरहनुभएको छ र तपाईंको साथी पनि आफ्नो कारमा १०० किलोमिटर/घण्टाको गतिमा यात्रा गर्दै हुनुहुन्छ । दुबै सँगै यात्रा गरिरहेका छन् । अब अचानक त्यो साथी २० किलोमिटर गयो । गति ८० किमी / घण्टामा घट्छ ।

अब तिम्रो छेउबाट हेर्दा त्यो साथी सडकमा पछाडी हिडिरहेको देखिनेछ किनभने तिमी अहिले १०० किलोमिटर/घण्टाको गतिमा गुडिरहेका छौ । त्यसैगरी, कोर पृथ्वीको परिक्रमा गतिको तुलनामा सुस्त हुँदै गएको छ, र उल्टो दिशामा घुमिरहेको मानिन्छ । त्यसैले यस अध्ययनको नतिजा पनि काल्पनिक रहेको बताउँछन् । अझै पनि पृथ्वीको मूल भागलाई हामीले पूर्ण रूपमा बुझेका छैनौं । अनुसन्धान अझै जारी छ । कोरको साइज पनि डाटाबाट अनुमान गरिएको छ । यसको कारण यो हो कि हामी ५ हजार  किलोमिटरको गहिराइमा पुग्न सक्दैनौं । सिस्मिक डाटा मार्फत, वैज्ञानिकहरूले निष्कर्षमा पुगेका छन् कि कोरको घुमाउने गति घटेको छ, जुन भविष्यमा परिवर्तन हुन सक्छ । 

के नतिजा आए ?

पृथ्वीको कोरको परिक्रमा गति कम हुनाले म्याग्नेटोस्फियरमा परिवर्तन हुनेछ । म्याग्नेटोस्फियर भनेको ग्रहको वरपरको क्षेत्र हो, जुन ग्रहको चुम्बकीय क्षेत्रद्वारा हावी हुन्छ । कोर फलाम र निकल जस्ता धातुबाट बनेको हुन्छ । त्यसैले जब यसको परिक्रमा प्रभावित हुन्छ, यसले पृथ्वीको सतहमा परिवर्तन ल्याउँछ । 

यी परिवर्तनहरूमा चुम्बकीय क्षेत्र महत्त्वपूर्ण कारक हो । जब पृथ्वी ब्रह्माण्डमा आफ्नो कक्षमा परिक्रमा गरिरहेको हुन्छ, पृथ्वी भित्रको धातुले बनेको यसको कोर पनि घुमिरहेको हुन्छ । यी दुवै गतिका कारण चुम्बकीय शक्ति उत्पन्न हुन्छ, यो पृथ्वीको वरिपरि बनेको चुम्बकीय क्षेत्र हो । 

यस चुम्बकीय क्षेत्रको विकिरणले पृथ्वीलाई सूर्यबाट जोगाउन ढालको रूपमा काम गर्छ। तर एकै समयमा, यो चुम्बकीय क्षेत्रले पृथ्वीको कक्षाको समयमा पनि परिवर्तन ल्याउन सक्छ । यसको अर्थ हाम्रो दिनको लम्बाइ निर्धारण गर्न चुम्बकीय क्षेत्रले पनि भूमिका खेल्छ । तर यसको प्रभाव धेरै छैन। यसले एक दिनको अवधिमा एक माइक्रोसेकेन्डसम्मको परिवर्तन ल्याउन सक्छ। यो हामीसँग भएको तथ्यांकमा आधारित छ । यो परिवर्तनको लागि कोरको परिक्रमा गति बढी जिम्मेवार छ र हामीले भविष्यमा थप अनुसन्धान गर्न आवश्यक छ ।