प्रविधिमा आधारित भारत–पाक युद्ध : नयाँ हतियारको परीक्षण, कस्ता हतियार प्रविधि प्रयोग भए, तीनका विशेषता के हुन्?

२२ अप्रिल २०२५ मा भारत प्रशासित जम्मु–कश्मिरको पहलगाममा आतंकबादीद्वारा एक नेपालीसहित २६ पर्यटकको बर्बर हत्या गरिएपछि भारतले त्यसको जवाफ हतियारबाटै दिनेमा कुरामा कुनै आशंका थिएन । तर, भारतले कति बेला कस्तो जवाफ दिन्छ भन्ने विषयप्रति भने राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय चासो थियो । भारतको परम्परागत शस्त्रु राष्ट्र पाकिस्तानले भने कुनै पनि बेला आफूमाथि भारतबाट सैन्य हमला हुनसक्ने भन्दै आफ्नो प्रतिरक्षा प्रणालीलाई चनाखो राखिरहेको थियो ।

दुवै देशले सीमावर्ती क्षेत्रमा सैन्य गतिविधि बढाइरहेका थिए । साथै सीमावर्ती क्षेत्रमा जल, स्थाल र हवाई सेनालाई तैयारी अवस्थामा राखिएका खबर आइरहेका थिए । यसैक्रममा पहलगाम घटनाको दुई सातापछि ७ मे २०२५ विहान १ बजेर ५ मिनेटको समयमा भारतले पाकिस्तानमाथि सैन्य हमला शुरू ग¥यो । ‘अप्रेसन सिन्दूर’ नाम दिई करिब २४ मिनेटको समयमा भारतीय भनाइमा आतंकबादीहरुको आश्रयस्थल रहेको पाकिस्तानका ९ वटा स्थानमा एक साथ हमला ग¥यो । जवाफमा पाकिस्तानले पनि ‘अप्ररेख्न बुख्यान अल–मर्सुस’ शुरु गर्दै जवाफी कारबाही ग¥यो ।

दुवै देशबीच करिब ८९ घण्टासम्म दोहोरो गोलाबारी भयो । यस घटनामा दुईतर्फ फरक–फरक दाबी आए पनि क्षतिको स्वतन्त्र विवरण आउन सकेको छैन । यद्यपि, सैनिक, गैरसैनिक एवम् आतंकवादी संगठनका सदस्यसहित सयभन्दा बढीको ज्यान जानुका साथै ठूलो भौतिक क्षति भएको भने स्पष्ट छ । अहिले अन्तर्राष्ट्रिय मध्यस्थतामा युद्धविराम भएको छ । तथापि, सीमावर्ती क्षेत्रमा छिटफुट फायरिङ र विस्फोटका घटना भने भइरहेको खबर आइरहेका छन् । दुवै पक्षले युद्धविरामको सहमति उल्लंघन भएको आरोप पनि लगाउँदै आएका छन् ।

अन्तर्राष्ट्रिय चासो

आणविक शक्ति सम्पन्न दुई राष्ट्रबीचको तनावले विश्वलाई दुई खेमामा विभाजित गर्दै अर्को विश्वयुद्धको खतरा निम्त्याउन सक्ने आशंका अन्तर्राष्ट्रिय समुदायमा थियो । दुवै देश शक्तिशाली आणविक हतियार भएका देश मात्रै होइन विश्वका ठूला हतियार आयातकर्ता राष्ट्र पनि हुन् । सन् २०२० देखि २०२४ सम्म भारत विश्वकै दोस्रो ठूलो हतियार आयातकर्ता देश हो । उक्त अवधिमा भारतले विश्व हतियार आयातको ८.३ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको थियो । हतियार आयातकर्ताको पहिलो नम्बरमा युक्रेन रहेको छ।

भारतका लागि सबैभन्दा ठूलो हतियार आपूर्तिकर्ता देश भने रुस हो । यद्यपि, भारतले पछिल्लो समय आफ्नो हतियार आपूर्तिका स्रोतहरूमा विविधीकरण गर्दै फ्रान्स, इजरायल र संयुक्त राज्य अमेरिकासँग पनि हतियार खरिद प्रक्रिया बढाएको छ ।

त्यस्तै पाकिस्तानको पनि हतियार आयातमा पनि उल्लेखनीय वृद्धि भएको छ । सन् २०१५ देखि २०१९ सम्मको अवधिसँग तुलना गर्दा २०२०–२४ मा पाकिस्तानको हतियार आयातमा ६१ प्रतिशतको वृद्धि भएको छ । यस अवधिमा पाकिस्तानले कयौं युद्धक विमान र युद्धपोतहरू खरिद गरेको थियो ।

पाकिस्तानले चीन, टर्की, नेदरल्यान्डस्लगायतका देशबाट हतियार आयात गर्दै आएको छ । वैश्विक सन्दर्भमा, पाकिस्तान विश्वको पाँचौं ठूलो हतियार आयातकर्ता बनेको छ । सन् २०२०–२४ मा पाकिस्तानले कुल विश्व हतियार आयातको ४.६ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको थियो । भारत र पाकिस्तानको हतियार खरिदमा देखिएको यो प्रवृत्तिले दक्षिण एसियाली सुरक्षा सन्तुलनमा थप जटिलता थप्ने विश्लेषकहरूको ठम्याइ छ । साथै हतियारको कारोबार र हतियार परीक्षणका दृष्टिले पनि भारत–पाकिस्तानबीचको युद्ध अन्तर्राष्ट्रिय हतियार निर्माताका निम्ति सामरिक महत्वको विषय थियो ।

विशेषगरी फ्रान्समा निर्मित राफेल र चीनमा निर्मित जेएफ–१७ हन्डर नामक दुई युद्ध विमानबीच कुन शक्तिशाली भन्ने परीक्षण पनि हो । किनकी भारतले फ्रान्समा निर्मित राफेल र पाकिस्तानले चीनमा निर्मित जेएफ–१७ हन्डरको प्रयोग गरेका थिए । यी दुई लडाडू विमान यसअघि कहिल्यै आमन्ने सामन्ने नभएकाले कुन शक्तिशाली छ भन्ने खुलेको छैन ।

त्यस्तै युद्ध लम्बिँदै गए हतियारको कारोबार बढ्ने अपेक्षा पनि उत्तिकै थियो । भारत र पाकिस्तानबीच युद्ध शुरू भएपछि अन्तर्राष्ट्रिय हतियार निर्माता कम्पनीको शेयर मूल्य तीव्र गतिमा वृद्धि भइरहेको थियो ।

अन्तर्राष्ट्रिय समाचार एजेन्सीहरुले भारत–पाकिस्तान युद्धमा प्रयोग भएका हतियार तथा लडाकु विमानहरूका बारेमा उल्लेख गरेका छन् । यसको स्वतन्त्र पुष्टि हुन भने सकेको छैन ।

लडाकु विमानतर्फ

भारत

ड्यासल्ट राफेल : फ्रान्सबाट आयात गरिएको यो बहुउद्देश्यीय लडाकु विमान हो । यसले स्क्याल्प नामक क्रुज मिसाइल र ह्याम्मर निर्देशित बमहरू बोकेर आतंकवादी संरचनाहरूमा प्रहार गर्न प्रयोग गरिएको जनाइएको छ । राफेलको विशेषता भनेको यसको सटीक प्रहार गर्ने क्षमता हो । यसमा अत्याधुनिक रडार र इलेक्ट्रोनिक जामिङ प्रणाली समावेश छन् ।

सु–३० एमकेआई : रूसीमा निर्मित यो लडाकु विमान भारतीय हवाई सीमाभित्रै रहेर लामो दूरीका मिसाइलहरू प्रहार गर्ने क्षमता राख्छ । यसले स्क्याल्प नामक मिसाइल बोकेर पाकिस्तानमा आक्रमण गरेको जनाइएको छ ।
त्यस्तै यसले मिग–२९ र मिराज–२००० विमानसँगको सहकार्यमा हवाई युद्धमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको बताइएको छ ।

पाकिस्तान

जेएफ–१७ थन्डर : चीनमा निर्मित यो विमान पाकिस्तानको प्राथमिक लडाकु विमान हो । यसले राउन्ड–१ नामक आणविक क्षमतायुक्त क्रुज मिसाइलको प्रयोग गरेको दाबी गरिएको छ।
जे–१० सी : यो पनि चीनमा निर्मित लडाकु विमान हो । यसमा पीए–१५ हवाई मिसाइल जडान गरिएको छ । यसले हाइपरसोनिक क्षमताको मिसाइल बोकेर भारतीय सेनामा त्रास फैलाएको दाबी छ ।

मिसाइल प्रणाली

भारत
स्क्याल्प मिसाइल : ३०० किलोमिटरको दायरामा प्रहार गर्न सक्ने यो क्रुज मिसाइल हो । यसले पाकिस्तानी भूमिमा आतंकवादी शिविरहरूमा सटीक प्रहारका लागि प्रयोग गरिएको जनाइएको छ ।

मिटिअर मिसाइल : उल्का मिसाइल पनि भनिने यो मिसाइल १५० किलोमिटरभन्दा बढीको दायरामा हवाईबाट हवाई प्रहार गर्न सक्षम छ ।

एस– ४०० मिसाइल प्रणाली ः रूसी प्रविधिमा आधारित यो अत्याधुनिक रक्षा प्रणाली हो । यसले पाकिस्तानी ड्रोन तथा मिसाइल आक्रमणहरू रोक्ने अर्थात् आकाशमै नष्ट गरेको दाबी गरिएकोे बताइएको छ ।

पाकिस्तान

राउन्ड–१ मिसाइल : हवाई प्रक्षेपणयोग्य क्रुज मिसाइल हो । यो मिसाइलले आणविक हतियार बोक्न सक्ने क्षमता राख्दछ ।

शाहीन दोस्रो र तेस्रो मिसाइल : यी मध्यम दूरीका बलिस्टिक मिसाइलहरू हुन् । यी मिसाइलहरूले भारतीय सैन्य संरचनामा आक्रमण गर्न सक्ने क्षमता प्रदर्शन गरेको बताइएको छ ।

पीएल–१५ मिसाइल : म्याग ५ गति भएको हाइपरसोनिक मिसाइल । यसलाई विशेषगरी भारतीय राफेल विमानलाई निशाना बनाउन प्रयोग गरिएको भनिएको छ ।

ड्रोन र रक्षा प्रणाली

भारत : यसपटक भारतले इजरायली हेरोन र सर्चर ड्रोनहरू प्रयोगमा ल्याइएको छ । यी आत्मघाती ड्रोनको प्रयोग र जामिङ प्रविधिको समेत प्रयोग गरिएको छ । हेरोन ड्रोनको मुख्य विशेषताहरूमा १०,००० मिटर (३२,८०० फिट)को उचाईमा २०० किलोमिटर प्रतिघण्टाको गतिमा ३० घण्टासम्म उड्न सक्ने, यसको लोड क्षमताः २५० किलोग्राम रहेको छ । सेन्सरहरूमा दिन÷रात क्यामेरा, इन्फ्रारेड, सिग्नल इन्टेलिजेन्स तथा निगरानी, लक्ष्य पहिचान, सञ्चार रिले यसले सटीक आक्रमणका लागि मिसाइल बोक्न सक्छ ।

सर्चर ड्रोनको मुख्य विशेषताहरूमा ६ हजार मिटर (१९,७०० फिट)को उचाईमा १५० किलोमिटर प्रतिघण्टाको गतिमा १८ घण्टासम्म उड्न सक्ने यसको लोड क्षमता १२० किलोग्राम रहेको छ ।
त्यस्तै सेन्सरहरूः दिन÷रात क्यामेरा, थर्मल इमेजिङ, इन्फ्रारेड तथा निगरानी, लक्ष्य पहिचान, रियल–टाइम डेटा ट्रान्सफर तथा हतियार प्रहार गर्न सक्षम छ ।

पाकिस्तान : यसपटक पाकिस्तानले बैराक्तर यिहा तेस्रो र आईएआई हरोप ड्रोनहरू प्रयोग गरिएको छ । पाकिस्तानले यस्ता ३००–४०० ड्रोन भारततर्फ पठाएको र ५० भन्दा बढी ड्रोन खसालिएको भारतीय सेनाले दाबी गरेको छ ।

बैराक्तर यिहा तेस्रो ड्रोनका मुख्य विशेषताहरूः टर्कीमा निर्मित यो ड्रोन ८ हजार मिटर (२६,२४६ फिट)को उचाईमा २२० किलोमिटर प्रतिघण्टाको गतिमा २४ घण्टासम्म उडान गर्न सक्छ । यसको लोड क्षमताः २०० किलोग्राम र सेन्सरहरूमा आईआर क्यामेरा, लेजर डेजिग्नेटर, रडार छ । यसले निगरानी, लक्ष्य पहिचान, आत्मघाती बम आक्रमण गर्छ ।

त्यस्तै आईएआई हरोप ड्रोन इजरायल एयरोस्पेस इन्डस्ट्रीजले निर्माण गरेकोे आत्मघाती ड्रोन हो । यसले १५ हजार फिट उचाईमा १८५ किलोमिटर प्रतिघण्टाको गतिमा ६ घण्टासम्म उड्नसक्छ । यसको लोड क्षमताः २३ किलोग्राम विस्फोटक पदार्थ रहेको छ । यसमा सेन्सरहरूः क्यामेरा, रडार होमिङ सिस्टम छ भने यसले लक्ष्य पहिचान, आत्मघाती आक्रमण (लक्ष्यमा गएर ठोक्किनु) हो ।

प्रविधिमा आधारित युद्ध

सन् १९४७ को विभाजनपश्चात् भारत–पाकिस्तानबीच सधैं तनावपूर्ण सम्बन्ध रहँदै आएको छ । आधा दर्जनपटक ठूला युद्ध, अनगिन्ती घटना । विभाजनका कारण लाखौंको ज्यान गइसकेको छ । विगतका लडाई तथा तनावपूर्ण स्थिति र यसपटकको तनावलाई विश्लेषण गर्दा दुवै पक्षले परम्परागत स्थलगत युद्धभन्दा फरक रणनीति अपनाएका छन् । यसपटक ‘ट्याक्टिकल भन्दा टेक्निकल’ युद्ध लडेको देखिन्छ । किनकी यसपटक वियोन्ड भिजुअल रेन्ज (बीभीआर) युद्ध गरेका छ । शत्रुलाई प्रत्यक्ष आफ्नै आँखा नहेरेर दुवै पक्षले आफ्ना विमानहरूलाई आफ्नो सीमाभित्रै राखेर लामो दूरीका मिसाइलहरू प्रहार गरे । साथै प्रत्यक्ष हवाई लडाई नगरी हाइपरसोनिक मिसाइलहरूको प्रयोग गरेर आक्रमण गरेको पाइन्छ ।

त्यस्तै यसलाई पहिलो ‘ड्रोन युद्ध’ पनि भनिएको छ । साथै पाकिस्तानले ‘अप्ररेसन बुख््यान अल–मर्सुस’ अन्तर्गत भारतीय सैन्य प्रणालीमा साइबर हमला ग¥यो भने भारतले साइबर जामिङ प्रविधिको प्रयोग गर्दै पाकिस्तानी मिसाइल र ड्रोनहरूलाई अवरोध पु¥याएको छ।

यसपटक केही प्रविधिहरूको पहिलोपटक प्रयोग भएको छ । जस्तै भारतले एस–४०० प्रणालीलाई प्रत्यक्ष परीक्षणमा ल्यायो भने पाकिस्तानले पीए–१५ हाइपरसोनिक मिसाइललाई पहिलो पटक वास्तविक युद्धमा प्रयोग ग¥यो । यसपटकको भारत–पाकिस्तान तनावले परम्परागत स्थलयुद्धभन्दा प्रविधि र अत्याधुनिक हतियारको प्रयोगमा केन्द्रित नयाँ प्रकारको युद्धलाई चित्रण गरेको छ । दुवै पक्षले आफ्नो नवीनतम हतियार प्रणाली र प्रविधिको परीक्षण गरेकाले दक्षिण एसियाली क्षेत्रको सुरक्षा परिदृश्यमा प्रविधि युद्धको सम्भावनालाई उजागर गरेको रक्षा विश्लेषकहरुको निचोड छ ।

(समाचार एजेन्सी तथा रक्षा विश्लेषकहरुको सहयोगमा)