सुदुरको कला, संस्कार र संस्कृतीको मौलिक पर्व भुवो

बाजुरा ।

सुदूरपश्चिम र कर्णाली क्षेत्रको मौलिक लोकसंस्कृतिको अमूल्य धरोहरका रूपमा परिचित भुवापर्व हिजो आज विभिन्न जिल्लाका ग्रामीण समाजमा परम्परागत रूपमा मनाइँदै आएको छ। विशेषगरी बाजुरा, अछाम, बझाङ र डोटी जिल्लामा प्रचलित यो पर्वले वीरता, अनुशासन, सामूहिकता र सांस्कृतिक पहिचानलाई जीवन्त बनाउँदै आएको छ।

इतिहासकार तथा संस्कृतिविद्हरूका अनुसार भुवापर्वको सुरूवात लिखित इतिहासभन्दा निकै पुरानो मानिन्छ। प्राचिन कालिनसमय देखि गाउँ–बस्तीको सुरक्षाका लागि युवाहरूलाई तयार पार्ने उद्देश्यले गरिने युद्ध अभ्यास र सैनिक तालिमबाट यो पर्व विकसित भएको विश्वास गरिन्छ। त्यस समय युवाहरूलाई तरबार, ढाल र लाठी प्रयोग गरी अभ्यास गराइन्थ्यो, जसले समयक्रममा सांस्कृतिक नाचको रूप लिँदै भुवा नाच र पछि भुवापर्वका रूपमा स्थापित भयो।

भुवापर्व मनाउनुको मुख्य उद्देश्य वीरता र आत्मरक्षाको भावना जागृत गर्नु, युवा पुस्तालाई अनुशासित र संगठित बनाउनु, तथा समुदायबीच मेलमिलाप र सामाजिक सद्भाव कायम गर्नु हो। पुर्खाले आर्जेको साहस, एकता र आत्मसम्मानलाई नयाँ पुस्तासम्म हस्तान्तरण गर्नु पनि यस पर्वको महत्वपूर्ण उद्देश्य मानिन्छ।

भुवापर्व केवल मनोरञ्जनको साधन मात्र नभई समुदायको सामूहिक चेतना र पहिचानको प्रतीक हो। यस पर्वले समाजमा एकता, सहकार्य र आपसी विश्वासको भावना बढाउनुका साथै लोकसंस्कृतिको संरक्षण र प्रवद्र्धनमा महत्वपूर्ण योगदान पु¥याउँदै आएको छ।

आधुनिकता र बसाइँसराइका कारण केही स्थानमा भुवापर्वको अभ्यास कमजोर बन्दै गए पनि पछिल्लो समय स्थानीय तह, विद्यालय तथा सांस्कृतिक संस्थाहरूले यसको संरक्षणमा चासो दिन थालेका छन्। भुवापर्वलाई अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदाका रूपमा संरक्षण गर्दै पर्यटनसँग जोड्ने प्रयास पनि हुँदै आएका छन्।

बाजुरासहित सुदूर र मध्यपश्चिमका पहाडी जिल्लाहरुमा भुवा पर्वको रौनक छाएको छ । जिल्लामा दशैं–तिहारपछिको ठूलो र विशेष पर्वका रुपमा मनाइने भुवा पर्व पुष कृष्ण औसीं अर्थात शुक्रवारबाट विधिवत् रुपमा सुरु गएिको हो ।

पौराणिक कालमा कौरव माथि पाण्डवले विजय प्राप्त गरेको दिनको सम्झनामा यो पर्व मनाउने गरिन्छ । पहिलो दिन आफन्तहरू एक ठाउँमा जम्मा हुने, रमाइलो गर्ने र राती धुनी जगाउन काठका ठुला ठुला मुडा बाल्ने तथा राका ठोसेर पाण्डव र कौरवको लडाइ र वीर गाथा गाउँदै भुओ नाच हाल्ने प्रचलन रहेको छ ।

तीन देखि पाँच दिनसम्म मनाइने यो पर्व जिल्लाका विभिन्न ठाउँमा विशेष महत्वका साथ खेल्ने गरिन्छ । पौराणिक कालमा पाण्डव र कौरव बिच भएको लडाइको सम्झना स्वरूप युद्ध कलाका हतियार प्रयोग गरी भुवा पर्व खेल्ने परम्परा रहेको छ । यस पर्वलाई असत्य माथि सत्यको विजय भएको दिनको रूपमा पनि लिने गरिन्छ ।

भुवा पर्वको अवधिभर पुरुषहरू हातमा तरबार र खुकुरी लिएर युद्ध कलाको प्रदर्शनी गरी आत्मीयता, भाइचारा र सद्भाव बाँड्ने परम्परा छ । संस्कृति र परम्पराको जगेर्ना गर्ने लक्ष्यका साथ मनाइने भुवा पर्व सतकर्मको प्राप्ति, आदर सत्कारको भावना र मनोरञ्जनको विषयका रूपमा परापूर्व कालदेखि मनाइदैँ आएको बुडापाकाहरु बताउँछन् ।

यस पर्वमा गाउँमा छैट खेल्ने चलन पनि छ । घरको जेठो छोरा जन्मेको एक वर्ष पुरा गरेपछि उसको घरमा गएर छैट माग्ने चलन छ । छैटमा घरको आँगनमा भगवान श्रीकृष्णको गाथा गाउने, बच्चालाई गाउँका ठूलाबाडा मान्यजनले आर्शिबाद दिने र घरको मान्छेले सबै गाउँले बोलाएर भोज गर्ने चलन यस पर्वको अर्को विशेषता हो । अर्को खेल चाली चालीको पनी छुट्टै विशेषता छ । दायाँ हातमा तरवार र बायाँ हातमा ढाल समाई पञ्चेबाजाको तालमा नाच्ने गरिन्छ । पौराणिक कालमा पाण्डव र कौरवबीच लडाई हुँदा एक हातमा तरवार र अर्को हातमा ढाल समाई गरेको सम्झनामा खेल्ने खेल चाली हो ।

अर्को विशेषता राँके जुलुसका बारे पाण्डव र कौरवको लडाईंमा रातपरेपछि उज्यालोको आवश्यक भएपछि राँको सल्काई लडाईं सुरु गरेको स्मरणमा अहिले पनि मध्यरातमा राँकेजुलुस निकाल्ने गरेको स्थानीय विर बहादुर बुढाले बताए । उनका अनुसार ‘राति चार बजे राँको सल्काई नजिककै खोलामा गई नुहाएपछि शरीरको छाला सम्बन्धी रोग हराउने र पुसको चिसो रातमा नुहाउँदा मान्छेमा यति धेरै शक्ति रहेछ भनेर राक्षसहरु डराउने हुँदा सबै मान्छेहरु एकैसाथ खोलामा नुहाउने चलन चलेको हो ।’

खप्तड क्षेडेदह गाउँपालिकाका अध्यक्ष दिलवहादुर रावत भन्छन् गाउँघरमा भुवा पर्वको रौनक पहिले जति हुन्थ्यो, अहिले विस्तारै कम हुदैँ गएको छ । उहिले हरेक गाउँमा भुवो हाल्ने गरे पनि अहिले केही ठाउँ बाहेक अन्य गाउँमा भने भुवो खोल्ने प्रचलनमा कमी हुंदै गएको उनका भनाई छ । प्राय युवा युवतीहरु विदेशीयएका कारण गाउँमा जनशक्ती नै छैन ,भएका बुढापाकाले संस्कृती जगाएका छन् अध्यक्ष रावतको भनाई छ ।

यस्तै, जिल्लाको बडीमालिका नगरपालिका ७ मा भुओसँगै सो अवसरमा यस बर्षझै हरेक बर्ष बृहत देउडा खोलेर मनाइने गरेको छ । भुवा पर्वमा भुओ खोल्ने तथा विभिन्न ठाउँबाट देउडीयालाई बोलाएर संस्कृति भल्किने पहिरन सहित घम्साघम्सी देउडा समेत खेल्ने प्रचलन रहेको स्थानयि संस्केती प्रेमी हरिचन्द्र पाध्यायको भनाई छ ।

भुवा पर्वको अन्तिम दिन दिउँसो सबै मान्छे भुवा खेल्न जम्मा भई आफूभन्दा ठूलाबाट टिका लगाई आर्शिवाद माग्ने र चाली खेलेर समापन गर्ने गर्दछन । पुरुषहरूको पर्वका रूपमा लिइने यस पर्वलाई पछिल्लो समयमा महिलाहरूले पनि हातमा तरबार ढाल लिएर खेल्ने गरेको पाइन्छ। भुवा पर्वलाई रमाइलो र महिमाका आधारमा बाजुराबासीले दशै तिहार भन्दा बढी महत्वका साथ मनाउने गर्दछन्। यस अवधिभर मीठो मसिनो पकाएर खाने भगवान्, कृष्ण, स्वर्गका राजा इन्द्र र पाण्डव गौरव गाथा गाउने प्रचलन रहेको छ ।

जिल्लाबासीको पहिचानसँग जोडिएको पर्व अवधिभर अधिकांश विद्यालय आधा दिन बन्द गर्छन् । आईतवार बाजुराका तिन वटा नगरपािलकाले स्थानीय विदा दिएका छन् । सार्वजनिक विदा दिनेमा बडिमालिका बुढिगंगा र त्रिबेणी नगरपालिका हुन् । पञ्चेबाजाका साथ खेलिने भुवा पर्व बाजुरा लगायत सुदुरपश्तिचमका अछाम, डोटी, बझाङ लगायतका जिल्लामा पनि मनाउने प्रचलन रहेको छ । भस्सी जात्रा भस्सो अथवा भुवा पर्व पश्चिम नेपालको बाजुरा, बझाङ, दार्चुला लगायत भारतको उत्तराखंड लगायतका क्षेत्रको धार्मिक एवं सांस्कृतिक पर्व ‘भुवा’ हरेक वर्ष पुस औसी अवसरमा मनाइने गरिन्छ ।

त्यस्तै पछिल्लो समय पहाडी जिल्लाबाट तराईतिर बसाइँसराइ गर्नेक्रम बढेसँगै यो पर्वको रौनक कैलाली र कञ्चनपुर सहित तराईका जिल्लाहरुमा पनि निकै बढेको छ । परम्परा, कला र संस्कृतिको पहिचान र जगेर्ना गर्ने उदेश्यका साथ काठमाडौं, धनगढी, महेन्द्रनगर लगायत सहरी क्षेत्रमा पहाडी जिल्लाको मौलिकता झल्किने गरी भुवा नाच र देउडा खेलको विशेष आयोजना गरिँदै आएको छ ।

भुवापर्व सुदूरपश्चिम र कर्णाली क्षेत्रको गौरवपूर्ण सांस्कृतिक पहिचान हो। यसलाई जगेर्ना गर्नु केवल एक समुदायको होइन, सम्पूर्ण राष्ट्रको सांस्कृतिक जिम्मेवारी हो।