सामाजिक सञ्जाल : सकारात्मक एवं नकारात्मक पक्ष

आजको समाज मनोवैज्ञानिक सिन्ड्रोमबाट गुज्रिरहेको छ । सामाजिक सञ्जालको प्रयोगले मानसिक स्वास्थ्यमा उल्लेखनीय असर पार्न सक्छ, जसले गर्दा प्रायः ‘साइको–साइकोटिक सिन्ड्रोम’ मा योगदान पु¥याउँछ, जसमा चिन्ता, डिप्रेसन र अन्य मनोवैज्ञानिक समस्याहरू बढ्छन् ।

एउटा समय थियो, जब सामाजिक आदानप्रदानमा भान्साको टेबलवरिपरि, अगाडिको बरन्डामा, पछाडिको बारमाथि र टेलिफोनको पार्टी लाइनमा कुराकानी समावेश हुन्थ्यो । हुलाक प्रणालीमार्फत चिठीद्वारा पत्र पठाइन्थ्यो र छापामाध्यममा समाचार प्रकाशित हुन्थ्यो । रेडियो र टेलिभिजनको आगमनले कामलाई तीव्र बनायो । पछि, इन्टरनेट आयो, जसले वल्र्ड वाइड वेबमा मानिसहरूलाई जोड्यो र फेरि सबै कुरा परिवर्तन ग¥यो । सामाजिक सञ्जालले वेब–आधारित अनुप्रयोगहरूलाई जनाउँछ, जसले प्रयोगकर्ता–उत्पन्न सामग्रीको सिर्जना र आदानप्रदानलाई प्रवद्र्धन गर्दछ । सामाजिक सञ्जालको दायरा विश्वव्यापी छ । यसको विषयवस्तु र प्रयोगकर्ताका प्रकारहरू असीमित छन् ।

सामाजिक सञ्जालमा मेटाको फेसबुक र इन्स्टाग्राम, एक्स (पहिले ट्विटर), युट्युब, येल्पजस्ता इन्टरनेट साइटहरू र अनगिन्ती ब्लगहरू समावेश छन् । यसलाई विभिन्न उद्देश्यका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ । सामाजिक सञ्जाल एक जटिल घटना बनेको छ । किनभने यो व्यक्तिहरूबीच शब्दहरूको आदानप्रदान मात्र होइन । सामाजिक सञ्जाल साइटहरू– जहाँ सञ्चार हुन्छ, तिनीहरूका प्लेटफर्म मालिकहरूद्वारा नियन्त्रित हुन्छन् । मानिस प्राकृतिकरूपमा सामाजिक प्रजाति हो, जुन जीवनमा फस्टाउन अरूको संगतमा निर्भर हुन्छ ।

यसरी, अरूसँग सामाजिकरूपमा जोडिएर बस्दा तनाव, चिन्ता र उदासी कम गर्न मद्दत गर्छ तर सामाजिक सम्पर्कको अभावले व्यक्तिको मानसिक स्वास्थ्यमा ठूलो खतरा निम्त्याउन सक्छ । विगत १० वर्षमा, फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम र अन्यजस्ता सामाजिक सञ्जाल साइटहरूको द्रुत उदयले मानिसहरूको सम्पर्क र सञ्चार गर्ने तरिकामा केही महत्वपूर्ण परिवर्तनहरू ल्याएको छ । हाल एक अर्बभन्दा बढी मानिस सबैभन्दा ठूलो सामाजिक सञ्जाल वेबसाइट फेसबुकका सक्रिय प्रयोगकर्ता छन् । यो संख्या समयसँगै उल्लेखनीय रूपमा बढ्ने अनुमान गरिएको छ, विशेष गरी विकासशील देशहरूमा ।

फेसबुक व्यक्तिगत र व्यावसायिक दुवै अन्तरक्रियाको लागि प्रयोग गरिन्छ र यसको प्रयोगले कनेक्टिभिटी, विचारहरूको आदानप्रदान र अनलाइन सिकाइमा धेरै सकारात्मक प्रभाव पारेको छ । यसबाहेक, सन् २०१९ मा विश्वव्यापीरूपमा सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताहरूको संख्या ३.४८४ अर्ब थियो, जुन अघिल्लो वर्षको सोही अवधिको तुलनामा ९ प्रतिशतले वृद्धि हो ।
सामाजिक सञ्जालहरूले समाजले सञ्चार गर्ने, जानकारी साझा गर्ने र संसारसामु आफूलाई प्रस्तुत गर्ने तरिकामा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याएको छ ।

इन्स्टाग्राम, फेसबुक, टिकटक र ट्विटरजस्ता प्लेटफर्महरू केवल सम्पर्कका लागि उपकरणहरू मात्र होइनन्, यी सुन्दरता र सफलताका आदर्शहरू निर्माण हुने ठाउँहरू पनि हुन् । सामाजिक सञ्जालले अवास्तविक सौन्दर्य मापदण्डहरू प्राप्त गर्न दबाब बढाएको छ । सम्पादित, फिल्टर गरिएका तस्वीरहरूको निरन्तर सम्पर्कले शारीरिक उपस्थितिको सन्दर्भमा के सामान्य वा वाञ्छनीय छ भन्ने हाम्रो धारणालाई विकृत गर्न सक्छ ।

सामाजिक सञ्जालमा फलो गरिएका व्यक्तिहरूसँग आफ्नो शरीरको उपस्थितिको तुलना गर्नेहरूमा शरीरको छविप्रति बढी असन्तुष्टि र पातलो हुने इच्छा बढी थियो । सामाजिक सञ्जालमा पूर्ण देखिने जीवनको निरन्तर सम्पर्कले अयोग्यता र डिप्रेसनको भावना निम्त्याउन सक्छ ।

हामीमध्ये धेरैलाई सामाजिक सञ्जालमा सम्पर्कमा रहन मन पर्छ, तर अत्यधिक प्रयोगले चिन्ता, डिप्रेसन र एक्लोपनको भावना बढाउन सक्छ । मानिस सामाजिक प्राणी हो । जीवनमा अगाडि बढ्नको लागि हामीलाई अरूको साथ चाहिन्छ । हाम्रो सम्बन्धको बलले हाम्रो मानसिक स्वास्थ्य र खुशीमा ठूलो प्रभाव पार्छ । अरूसँग सामाजिक रूपमा जोडिनुले तनाव, चिन्ता र डिप्रेसन कम गर्न सक्छ, आत्मसम्मान बढाउन सक्छ, आराम र खुशी प्रदान गर्न सक्छ, एक्लोपनबाट बच्न सक्छ र तपाईंको जीवनमा वर्षहरू पनि थप्न सक्छ । अर्कोतर्फ, बलियो सामाजिक सम्बन्धको अभावले तपाईंको मानसिक र भावनात्मक स्वास्थ्यमा गम्भीर जोखिम निम्त्याउन सक्छ ।

आजको संसारमा, हामीमध्ये धेरैले एक–अर्कालाई खोज्न र जोडिन फेसबुक, एक्स (पहिले ट्विटर), स्न्यापच्याट, युट्युब, टिकटक, इन्स्टाग्रामजस्ता सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्महरूमा भर पर्छौं । प्रत्येकका आ–आफ्नै फाइदाहरू भए तापनि यो सम्झनु महत्वपूर्ण छ कि सामाजिक सञ्जाल कहिल्यै पनि वास्तविक–विश्व मानव सम्बन्धको विकल्प भने हुन सक्दैन । तनाव कम गर्न र तपाईंलाई खुशी, स्वस्थ र सकारात्मक महसुस गराउने हर्मोनहरू सक्रिय गर्न अरूसँग व्यक्तिगत सम्पर्क आवश्यक छ ।

विडम्बनाको कुरा के छ भने, मानिसहरूलाई एक–अर्कासँग नजिक ल्याउन डिजाइन गरिएको प्रविधि सामाजिक सञ्जालमा धेरै समय बिताउनाले वास्तवमा तपाईंलाई अझ एक्लो महसुस गराउन सक्छ । साथै चिन्ता, डिप्रेसनजस्ता मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू बिग्रन सक्छ ।

सामाजिक सञ्जालले तपाईंलाई केही कुरामा सक्षम बनाउन पनि सक्छ । संसारभरका परिवार र साथीहरूसँग कुराकानी गर्नुहोस् र अपडेट रहनुहोस् । नयाँ साथीहरू र समुदायहरू खोज्नुहोस् । समान रुचि वा महत्वाकांक्षा भएका अरूसँग सञ्जाल बनाउनुहोस् । कठिन समयमा भावनात्मक सहयोग माग्नुहोस् वा दिनुहोस् । उदाहरणका लागि, यदि तपाईं दुर्गम क्षेत्रमा बस्नुहुन्छ, सीमित स्वतन्त्रता छ, सामाजिक चिन्ता छ वा सीमान्तकृत समूहको हिस्सा हुनुहुन्छ भने, महत्वपूर्ण सामाजिक र व्यावसायिक सम्बन्धहरू (जस्तै– अनलाइन थेरापी) खोज्नुहोस् । आफ्नो रचनात्मकता र आत्म–अभिव्यक्तिको लागि बाटो खोज्नुहोस् । बहुमूल्य जानकारी र सिकाइका स्रोतहरू (सावधानीपूर्वक) खोज्नुहोस् ।

तर धेरै अध्ययनहरूले अत्यधिक सामाजिक सञ्जाल प्रयोग र डिप्रेसन, चिन्ता, एक्लोपन, आत्महत्याको विचारको बढ्दो जोखिमबीचको बलियो सम्बन्ध फेला पारेका छन् । सामाजिक सञ्जालले नकारात्मक अनुभवहरूलाई बढावा दिन पनि सक्छ । सामाजिक सञ्जालमा देख्ने तस्वीरहरू हेरफेर गरिएका छन् भन्ने थाहा भए पनि तिनीहरूले तपाईंको आफ्नै जीवनमा के भइरहेको छ भन्ने बारेमा असुरक्षित महसुस गराउन सक्छन् ।

त्यस्तै गरी, हामी सबैलाई थाहा छ कि अरू मानिसहरूले आफ्नो जीवनका मुख्य क्षणहरू मात्र साझा गर्छन्, सबैले अनुभव गर्ने कमजोरीहरू विरलै साझा गर्छन् । तर जब तपाईं साथीको उष्णकटिबन्धीय समुद्रतटका तस्वीरहरू स्क्रोल गर्दै हुनुहुन्छ वा काममा उनीहरूको रोमाञ्चक नयाँ पदोन्नतिको बारेमा पढ्दै हुनुहुन्छ, ईष्र्या र आक्रोशका भावनाहरू पलाउन सक्छन् ।
फेसबुक, इन्स्टाग्रामजस्ता साइटहरूले अरू मानिसहरूले तपाईंभन्दा बढी रमाइलो गरिरहेका छन् वा राम्रो जीवन बिताइरहेका छन् भन्ने भावनालाई मात्र बढाउँछन् ।

तपाईंले केही गुमाइरहनुभएको छ भन्ने सोचाइले तपाईंको आत्मसम्मानमा असर पार्न सक्छ, चिन्ता बढाउन सक्छ र लतजस्तै सामाजिक सञ्जालको प्रयोग अझ बढी गर्न सक्छ । हराउने डरले तपाईंलाई अपडेटहरू जाँच गर्न वा हरेक अलर्टमा बाध्यकारीरूपमा प्रतिक्रिया दिन प्रत्येक केही मिनेटमा आफ्नो फोन उठाउन बाध्य पार्न सक्छ, चाहे त्यसको अर्थ गाडी चलाउँदा जोखिम लिनु, रातमा निद्रा गुमाउनु वा वास्तविक संसारको सम्बन्धभन्दा सामाजिक सञ्जाल अन्तरक्रियालाई प्राथमिकता दिनु होस् ।

पेन्सिलभेनिया विश्वविद्यालयमा गरिएको एक अध्ययनले फेसबुक, स्न्यापच्याट र इन्स्टाग्रामको अत्यधिक प्रयोगले एक्लोपनको भावना घटाउनुको सट्टा बढाएको पाइएको छ । तपाईंले सामाजिक सञ्जालको प्रयोग कम गर्दा यसले तपाईंलाई एक्लो भएको महसुस कम गराउन सक्छ र तपाईंको समग्र कल्याणमा सुधार ल्याउन सक्छ ।

मानसिकरूपमा स्वस्थ रहन मानिसहरूलाई आमनेसामने सम्पर्क आवश्यक पर्दछ । तपाईंको ख्याल राख्ने व्यक्तिसँग आँखा सम्पर्क गर्नु जत्तिको छिटो वा प्रभावकारीरूपमा तनाव कम गर्ने र तपाईंको मुड बढाउने अरू कुनै कुराले हुँदैन । तपाईंले व्यक्तिगत सम्बन्धभन्दा सामाजिक सञ्जाल अन्तरक्रियालाई जति प्राथमिकता दिनुहुन्छ, त्यति नै चिन्ता र डिप्रेसनजस्ता मुड डिसअर्डरहरू विकास हुने वा बिग्रने जोखिम बढी हुन्छ ।

ट्विटरजस्ता सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्महरू हानिकारक अफवाह, झुट र दुव्र्यवहार फैलाउने हटस्पट पनि हुन सक्छन्, जसले स्थायी भावनात्मक घाउ छोड्न सक्छ ।सामाजिक सञ्जाल क्रान्ति राम्रोसँग अगाडि बढिरहेको छ । सामाजिक सञ्जालको प्रयोगले मानिसहरूको सम्पर्क र सञ्चार गर्ने तरिकामा ल्याएको प्रमुख परिवर्तनहरू धेरै हदसम्म सकारात्मक छन् र यसले अन्य मानिसहरूको जीवनमा सुधार ल्याएको छ । सञ्चार गर्नु, सहकार्य गर्नु र जानकारी साझा गर्नु मानवीय स्वभाव हो । अन्धकार फैलाउने सामाजिक सञ्जाल होइन, यसका प्रयोगकर्ताहरू हुन् । सामाजिक सञ्जाल एक शक्तिशाली उपकरण हो, जसले शरीरको धारणा र मानसिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक एवं नकारात्मक दुवै प्रभाव पार्न सक्छ । यसको प्रयोग गर्दा सन्तुलित दृष्टिकोण अपनाउने कुरामा सचेत हुनु महत्वपूर्ण छ । सम्भावित नकारात्मक प्रभावहरूबारे सचेत रहेर र स्वस्थ प्रयोगको लागि रणनीतिहरू लागू गरेर तपाईंले मानसिक र भावनात्मक कल्याणको रक्षा गर्दै डिजिटल कनेक्टिभिटीको फाइदा उठाउन सक्नुहुन्छ ।