पत्रकारिताका सिद्धान्त किन र कसका लागि ?

कुनै पनि प्राणीलाई एक–अर्काकाको भावना बुझ्न र ती भावनाको प्रतिनिधित्व गर्न सञ्चारको आवश्यकता पर्छ । प्रापकलाई स्पष्ट बुझाउन र जानकारी दिन कुनै न कुनै माध्यमको आवश्यक पर्छ । सञ्चारका विभिन्न माध्यमहरुमा आमसञ्चार नै बढी विश्वसनीय छ र बनाउनुपर्छ । आमसञ्चारलाई दुई भागमा बाँंडेर हेर्न सकिन्छ । परम्परागत आमसञ्चार जो पत्रपत्रिका, रेडियो टेलिभिजन पर्दछन् भने न्यु मिडियाअन्तर्गत अनलाइन पोर्टलहरु, सामाजिक सञ्जाल, फेसबुक, ह्वाट्स्एप, युट्युब, ट्वीटर, इन्स्ट्राग्राम एक्सलगायत पर्दछन् ।

अहिले न्यु मिडियका कारण सूचना पाउन त्यति गाह्रो छैन । तर सत्य सूचना पाउन भने निकै गाह्रो छ । त्यसमा आसञ्चारका संवाहकले पत्रकारिताका सिद्धान्त अवलम्बन गर्दै व्यावसायिकतामा दक्षता राख्नु अहिलेको चुनौती हो ।
सामान्यतया आमको अर्थ व्यापक र सञ्चारको अर्थ सन्देश भन्ने बुझिन्छ । ‘न्यारो कास्ट’ बाट ‘ब्रोड कास्ट’ अर्थात् सानो एक कुनाबाट विश्वव्यापीकरण गर्नु वा ठूलो समुदायमा फैलाउनुलाई नै समग्रमा आमसञ्चार भन्ने गरिन्छ ।

पत्रकारितालाई आमसञ्चारसँग जोडेर हेर्दा समाज विकासको सूचकका साथै ऐनाका रुपमा चिनिन्छ । हुबहु देखाउन ऐनारुपी पत्रकारिता टलक्क टल्किने हुनुपर्छ । समग्रमा ऐनामा फोहोर ध्वाँसो लागेमा पुछेर टल्काउन सकिन्छ । तर ऐना फुट्यो भने सिसाफुटेझैँ बेहाल भयो जिन्दगी भन्नुको विकल्प हुंदैन ।

विकसित मुलुकमा ऐनारुपी पत्रकारिताले अप्रत्यक्षरुपमा त्यहाँका शासकमाथि रुलिङ गरिरहेको हुन्छ । तर हाम्रो जस्तो अल्प र अविकसित मुलुकका शासकले आमसञ्चारमाध्यममाथि रुलिङ मात्र हैन, अंकुश लगाउँछन् । लोकतन्त्रका शासकहरु जरा गाडेर बसेका छन् । हामी लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक देशका नागरिक । लोकतन्त्रमा सञ्चारको काम आमसञ्चारले गर्छ । जसरी स्वस्थ जीवनका लागि स्वस्थ र नियमित रक्तसञ्चारको आवश्यकता हुन्छ ।

अझ सञ्चारलाई मानिसको श्वासप्रश्वासझैँ मानिन्छ । शरीरमा रक्तसञ्चार राम्रो भएन भने, श्वासप्रश्वास नै रोकियो भने हाम्रो शरीर कस्तो होला ? एकछिन् कल्पना गरौं त ? श्वास नै रोकियो भने हाम्रो शरीर जीवित रहला र ? त्यस्तै आमसञ्चार पनि देशको लागि रक्तसञ्चारझैँ हो । सञ्चार राम्रो भएन र स्वस्फुर्त सञ्चालित हुन सकेन भने त्यो देशको अवस्था के होला ? तसर्थ आमसञ्चारका क्षेत्रमा गलत भाष्य र अस्पष्ट सञ्चारले समाजलाई विखण्डन मात्र हैन, धुजा–धुजा बनाउँछ ।

घटनाक्रम र कामको विवरण सार्वजनिकीकरण गर्न कुनै समयमा कटुवाले प्रथा थियो । अहिले पनि ग्रामीण समुदाय याने कि आधुनिक प्रविधिको विकासमा पहुँच नपुगेको समुदायमा कटुवाले परम्परा कायमै छ, जसले आजको विज्ञानको युगको प्रतिनिधित्व गरिरहेको छ । कुरा यहीँबाट शुरु गरौं । कटुवालेले सही सूचना गर्दा समुदायका मान्छेहरु बोलाएको ठाउँमा जम्मा हुन्थे । उचित सामूहिक निर्णय लिन्थे र कार्यान्वयन अवस्था पनि राम्रो थियो । त्यो समयमा सञ्चारका सीप र सिद्धान्तलाई मर्यादितरुपमा पलना गरिन्थ्यो भन्दा अतिसयोक्ति नहोला ।

अहिले सूचना र प्रवित्रिको क्षेत्रले व्यापक फड्को मारेको छ । प्रविधिको विकाससँगै आमसञ्चारका नवीनतम मुल्य–मान्यता र सिद्धान्तहरु पालना गर्न अति आवश्यक छ । कतै हामी पत्रकारिताको सिद्धान्तभन्दा बाहिर गएका त छैनौं ? आज यहाँ पत्रकारिताका सिद्धान्त र पत्रकारितामा सामाजिक उत्तरदायित्वको सवालमा चर्चा गरिनेछ । मानव एउटै भए पनि कला, संस्कार र संस्कृति, मानव सभ्यता र भाषा अलग–अलग हुन सक्छन् । सञ्चारका लागि भाषा आवश्यक नहोला तर आमसञ्चारका सन्दर्भमा भाषा र भाष्य सही सत्य हुन आवश्यक छ ।

सामान्यतया पत्रकारिता भनेको पत्रलाई आकार बनाएर समुदायमाझ पस्किने एक माध्यम हो । मानव समाजका हरेक माध्यममध्येको एक सशक्त माध्यम हो आमसञ्चारमाध्यम । समाजका लागि सञ्चार भएर मात्र पुग्दैन, सूचना र सन्देशको विस्तृत जानकारी प्राप्त गर्न आमसञ्चारमाध्यम अपरिहार्य छ । आमसञ्चारका लागि पत्रकारिताका सिद्धान्तहरु बुझ्न जरुरी छ ।
पत्रकारिताका सिद्धान्तहरू पेसा र उद्योगहरूमा धेरै महत्वपूर्ण छन् ।

पत्रकारितामा यी सिद्धान्तहरूले सही र निष्पक्ष रिपोर्टिङ सुनिश्चित गर्दछ, सार्वजनिक विश्वास बढाउँछ र मिडिया संगठनहरूको विश्वसनीयता कायम गर्दछ । पत्रकारिताभन्दा बाहिर यो सीप सार्वजनिक सम्बन्ध, मार्केटिङ र सञ्चारजस्ता क्षेत्रहरूमा पनि सान्दर्भिक छ, जहाँ जानकारी सही र नैतिकरूपमा व्यक्त गर्ने क्षमता महत्वपूर्ण छ । यस सीपमा निपुणताले विभिन्न अवसरहरूको ढोका खोलेर र व्यावसायिक प्रतिष्ठा स्थापना गरेर करियरको वृद्धि एवं सफलतालाई सकारात्मकरूपमा प्रभाव पार्न सक्छ ।

पत्रकारिताका सिद्धान्तहरूले आधुनिक कार्यशक्तिमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् र प्रभावकारी सञ्चार र सूचना प्रसारका लागि आवश्यक छन् । यो सीपले वस्तुनिष्ठ रिपोर्टिङ, नैतिक पत्रकारिता र मिडिया उद्योगमा विश्वसनीयता कायम राख्ने मूल सिद्धान्तहरू समेट्छ । यी सिद्धान्तहरू बुझेर र लागू गरेर, व्यक्तिहरू सूचनाको विश्वसनीय स्रोत बन्न सक्छन् र राम्रोसँग सूचित समाजमा योगदान गर्न सक्छन् ।

पत्रकारिता सिद्धान्तको व्यावहारिक प्रयोग विविध करियर र परिदृश्यहरूमा अवलोकन गर्न सकिन्छ । पत्रकारिताको क्षेत्रमा यी सिद्धान्तले नैतिक दिशानिर्देशहरूको पालना गर्दै समाचारहरू वस्तुनिष्ठरूपमा प्रस्तुत गर्न पत्रकारहरूलाई मार्गदर्शन गर्ने हुन्छ । जनसम्पर्क पेसेवरहरूले यी सिद्धान्तहरूलाई लक्षित दर्शकहरूसँग प्रतिध्वनि गर्ने प्रेरक र सत्य सन्देशहरू सिर्जना गर्न प्रयोग गर्छन् । कर्पोरेट संसारमा, पत्रकारिता सिद्धान्तहरूमा आधारित प्रभावकारी सञ्चार रणनीतिले संस्थाहरूलाई सरोकारवालासँग विश्वास निर्माण गर्न र संकटहरू व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्दछ । यी उद्योगहरूका वास्तविक विश्व उदाहरणहरू र केस स्टडीहरूले यस सीपको महत्व र प्रभावलाई थप चित्रण गर्दछन् ।

मध्यवर्ती स्तरमा व्यक्तिहरूले आफ्नो रिपोर्टिङ सीपलाई सम्मान गर्न र पत्रकारिता नैतिकताको आफ्नो बुझाइलाई गहिरो बनाउनमा ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्छ । खोज पत्रकारिता, डाटा पत्रकारिता र मिडिया नैतिकतासम्बन्धी पाठ्यक्रमहरूले उनीहरूको प्रवीणतालाई थप विकास गर्न सक्छन् । सिफारिस गरिएका स्रोतहरूमा जेम्स स्टोभलको खोज पत्रकारिता र पोइन्टर इन्स्टिच्युट र सोसाइटी अफ प्रोफेसनल जर्नालिस्टहरूजस्ता संस्थाहरूद्वारा प्रस्तावित अनलाइन पाठ्यक्रमहरू समावेश छन् ।

पत्रकारिताका प्रमुख सिद्धान्तहरूमा शुद्धता, निष्पक्षता, वस्तुनिष्ठता, स्वतन्त्रता र पारदर्शिता समावेश छ । पत्रकारहरूले सत्य रिपोर्ट गर्न, बहुपरिप्रेक्ष्यहरू प्रस्तुत गर्न, पूर्वाग्रहबाट जोगिन, व्यावसायिक स्वायत्तता कायम राख्न र कुनै पनि सम्भावित चासोको द्वन्द्व प्रकट गर्ने प्रयास गर्छन् । यसै गरी पत्रकारहरूले आफ्नो जानकारीको तथ्य जाँच गरेर, स्रोतहरू प्रमाणीकरण गरेर र धेरै विश्वसनीय स्रोतहरू क्रस–रेफरेन्स गरेर शुद्धता सुनिश्चित गर्छन् । तिनीहरू भरपर्दो, अपटु डेट र त्रुटि वा गलत जानकारीबाट मुक्त जानकारी प्रस्तुत गर्ने लक्ष्य राख्छन् ।

पत्रकारितामा निष्पक्षता भनेको विभिन्न दृष्टिकोणहरू प्रस्तुत गर्नु र सबै सम्बन्धित पक्षहरूलाई प्रतिक्रिया वा कथामा योगदान गर्ने अवसर दिनु हो । पत्रकारहरूले आफ्नो रिपोर्टिङ सन्तुलित र निष्पक्ष छ भनी सुनिश्चित गर्दै पक्षपात, भेदभाव वा पूर्वाग्रहबाट टाढा रहनुपर्छ । वस्तुनिष्ठता कायम राख्न पत्रकारहरूले उनीहरूको व्यक्तिगत विचारहरू उनीहरूको रिपोर्टिङबाट अलग गर्नुपर्छ । तिनीहरूले व्यक्तिगत पूर्वाग्रह वा व्यक्तिपरक निर्णयहरू सम्मिलित नगरी तथ्यहरू प्रस्तुत गर्न प्रयास गर्नुपर्छ । समाचार रिपोर्टिङ र सम्पादकीयकरणका बीचको भिन्नता आवश्यक छ ।

पत्रकारहरूले व्यावसायिक आचारसंहिताअनुसार परामर्श गरेर, अनुभवी सहकर्मीहरू वा सम्पादकहरूबाट मार्गदर्शन खोजेर र सार्वजनिक हितमा तिनीहरूका निर्णयहरूको सम्भावित प्रभावको तौल गरेर आफ्ना नैतिक द्विविधाहरू ह्यान्डल गर्छन् । तिनीहरूले सत्य, निष्पक्षता र उनीहरूको रिपोर्टिङबाट प्रभावित व्यक्तिहरूको कल्याणलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ ।

अहिले सबैले नेता र नेतृत्वलाई गाली गर्ने अनि तिनै नेता र नेतृत्वले पत्रकारलाई गाली गर्ने चलन आएको छ । अझ त्यति मात्र नभएर पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता संवैधानिक व्यवस्था भएको हाम्रो देश नेपालमा फेरि पत्रकार र पत्रकारिता पेसामाथि जाइलाग्न थालिएको छ । जति बेला देश संकटमा पर्छ, त्यति बेला आम नागरिकले सिद्धान्ततः बाँधिएको आमसञ्चारमाध्यमप्रति विश्वास गर्छन् ।

त्यसैले समाजमा पत्रकारको भूमिका कस्तो रहन्छ ? भन्ने दृष्टान्तहरु वर्तमानका घटना–परिघटनाले देखाइसकेका छन् । पत्रकारले जनतालाई जानकारी गराउने, शक्तिलाई जवाफदेही बनाउने र लोकतान्त्रिक प्रक्रियालाई सहजीकरण गरेर समाजमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । तिनीहरूले नागरिकहरूलाई सूचित निर्णयहरू गर्न, पारदर्शिता प्रवद्र्धन गर्न र शक्तिको सम्भावित दुरुपयोगको लागि निगरानीको रूपमा सेवा गर्न आवश्यक जानकारी प्रदान गर्छन् ।

पत्रकारहरु आफ्ना दर्शक वा पाठकहरुसँग नैतकिरुपमा कसरी प्रस्तुत हुन सक्छन् ? भन्ने कुरा पनि महत्वपूर्ण हुन आउँछ । पत्रकारहरू उत्तरदायी, सम्मानजनक र पारदर्शी भएर आफ्ना दर्शक, श्रोता, पाठकहरूसँग नैतिकरूपमा संलग्न हुन सक्छन् । तिनीहरूले श्रोता, सरोकारहरूलाई सम्बोधन गर्नुपर्छ, गल्तीहरू तुरुन्तै सच्याउनुपर्छ र प्रतिक्रिया र संवादको लागि अवसरहरू प्रदान गर्नुपर्छ । पाठक, श्रोताहरुसँग खुला र जवाफदेही सम्बन्ध निर्माण गर्दा विश्वास र विश्वसनीयता बढ्छ ।

पत्राकारिताको मूल मर्म र जगमा टेकेर सिद्धान्ततः पत्रकारिता पेसा अवलम्बन गरेका पत्रकारबाट नै पत्रकारिता बचाउन सकिन्छ । स्थानीय तहदेखि संघीय गणराज्यमा भइरहेको चरम विकृति र विसंगतिलाई पत्रकारिताको असल अभ्यासबाट परास्त गर्न सकिन्छ । तसर्थ पत्रकारिताको सिद्धान्त हामी र हाम्रै समाजका लागि हो, यसको अक्षरशः पालना गरौं ।

(लेखक पण्डित पत्रकारिता क्षेत्रमा निरन्तर क्रियाशील एवं पत्रकार महासंघ बाजुरा, बझाङ शाखाका संस्थापक सभापति हुनुहुन्छ ।)