सगरमाथा सम्बाद : आशा र अपेक्षा

विश्वव्यापी कार्बन उत्सर्जनमा नगण्य योगदान पुर्‍याए पनि, नेपालले जलवायु परिवर्तनका केही गम्भीर परिणामहरूको सामना गरिरहेको छ। कमजोर हिमालयमा अवस्थित, नेपाल जलवायु-जन्य विपत्तिहरूको लागि अत्याधिक रूपमा जोखिममा छ।

सबैभन्दा गम्भीर खतराहरू मध्ये एक हिमनदी ताल फुट्ने बाढी हो। विभिन्न अध्ययन हरुले हिमाली क्षेत्र का ४७ वटा हिमनदी तालहरूलाई उच्च जोखिमको रूपमा पहिचान गरेको छ, जसमा तल्लो तटीय समुदायहरूको लागि विनाशकारी सम्भावना छ। उदाहरणका लागि, अगस्ट २०२३ मा, थामे गाउँमा ३५ भन्दा बढी घरपरिवारलाई विस्थापित गर्‍यो, जसले गर्दा एक समयको फस्टाएको क्षेत्र बाँझो जमिनमा परिणत भयो।

अनियमित मनसुन र लामो वर्षाले नेपालको जोखिमलाई अझ बढाएको छ । सेप्टेम्बर २०२३ मा, तीन दिनको अविरल वर्षाले काठमाडौं उपत्यकामा गम्भीर बाढी निम्त्याएको थियो, जसको परिणामस्वरूप २५० जनाको मृत्यु, १७८ जना घाइते र ६,००० भन्दा बढी घरहरू पूर्णत क्षति भए। यी प्रकोपहरूको आर्थिक क्षति उत्तिकै विनाशकारी छ, कृषि क्षति मात्र ८ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढी छ, विशेष गरी कटान को लागि तयार धान बालीलाई असर गर्यो ।

दक्षिण एसियाभरि अरबौं मानिसहरूका लागि महत्वपूर्ण पानीको स्रोतको रूपमा रहेको हिमालय हिमनदीहरूको छिटो छिटो पग्लने कार्यले यस क्षेत्रको पानी सुरक्षा र जैविक विविधतालाई खतरामा पारिरहेको छ । अन्तर्राष्ट्रिय एकीकृत पर्वतीय विकास केन्द्र को अनुसन्धानले २०११ र २०२० को बीचमा हिन्दू कुश हिमालय क्षेत्रमा हिमनदी पग्लने कार्य ६५५ ले बढेको देखाएको छ। यी खतरनाक प्रवृत्तिहरूले जलवायु परिवर्तनलाई सम्बोधन गर्ने अन्तर पुस्ता गत आबस्यकतालाई जोड दिँदै हामी हाम्रा सन्ततिहरूबाट पृथ्वी उधारो लिएका हौ भन्ने भनाइलाई जोड दिनु पर्ने अबस्थामा बिध्वम्सात्मक बाटोमा छौ ।

कोप २९ ले अत्यधिक खपत र जीवाश्म इन्धनमा निर्भरतालाई रोक्न व्यवहार परिवर्तनलाई प्रवर्द्धन गर्ने जस्ता दृष्टिकोणहरू मार्फत जलवायु परिवर्तनलाई सम्बोधन गर्न धनी राष्ट्रहरूलाई जवाफदेही बनाउन असफल भयो। बरु, कार्यवाहीले भू(राजनीतिक रणनीतिको उपस्थितिमा लिएको छ, जसले जलवायु न्यायलाई अगाडि बढाउनुको सट्टा धनी राष्ट्रहरूलाइ दाता र नेपाल लगायत गरिब राष्ट्रहरूको दाता ले दिएको लिने रूपमा अगाडी बढाएको छ।वास्तबमा धनि रास्ट्र हरु ले क्षति पुगेका रास्त्रहरुको जिम्मेदारी बोध गरेर क्षतिपूर्ति दिनुपर्छ भन्ने अबस्था मा लैजाने हक र अधिकार भन्दा टाढा पुर्याएको छ ।

यसै परिप्रेक्षमा अघिल्लो सगरमाथा सम्बादको प्रयास ले सफलता नपाउदै गर्दा हालमा सगरमाथा सम्बाद ले जलबायु परिबर्तनको नेपाललगायत हिमालय प्रभाबलाइ राजनीतिक तहमा सचेतना फैलाई विश्व मानचित्र मा आफ्नो लबिंग लाइ बलियो र मजबुत बनाउने हेतु नेपाल सरकार ले सगरमाथा सम्बादलाइ अगाडी बढाउँदै छ। आजदेखि सुरु हुने सगरमाथा सम्बादमा नेपालको तर्फबाट आशा र अभिलाषासहित तयारि गरिरहेको छ ।

नेपाल, हिमालयको काखमा अवस्थित एक समृद्ध राष्ट्र, सगरमाथा संवादको आयोजना गर्दै विश्व समुदायसँग जलवायु परिवर्तन, पर्वतीय पारिस्थितिकी, र मानवता भविष्यका जटिल चुनौतीहरूको समाधानमा साझा दृष्टिकोण र सहकार्यको लागि आह्वान गर्दैछ। सन् २०१९ मा नेपाल सरकारद्वारा आरम्भ गरिएको यो संवाद मञ्च, सगरमाथा (माउन्ट एभरेस्ट) को नामबाट लीइएयेको हो ्र सगरमाथा संवादको पहिलो संस्करण १६ देखि १८ मे २०२५ मा काठमाडौंमा आयोजना हुँदैछ, जसको मूल विषयवस्तु ूजलवायु परिवर्तन, पर्वत र मानवताको भविष्यू रहेको छ।

यस मञ्चमा राष्ट्रप्रमुख, मन्त्री, जलवायु विज्ञ, वैज्ञानिक, महिला, युवा, र नागरिक समाजका प्रतिनिधिहरूको सहभागिता रहने अपेक्षा गरिएको छ । संवादको उद्देश्य जलवायु न्यायको पक्षमा आवाज उठाउँदै, पर्वतीय राष्ट्रहरूको संवेदनशीलता र चुनौतीहरूको समाधानका लागि साझा रणनीतिहरू विकास गर्नु हो।

नेपालको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक धरोहरसँगै, सगरमाथा संवादले नेपालको शान्ति प्रक्रिया, समावेशी लोकतन्त्र, र वातावरणीय संरक्षणका प्रयासहरूको अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रवर्द्धन गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ। यस मञ्चले नेपालको छवि उजागर गर्दै, साझा हितका विषयमा बौद्धिक छलफल र समाधानका उपायहरूको खोजी गर्ने लक्ष्य राख्दछ। सगरमाथा संवादले विश्व समुदायलाई एकत्रित गर्दै, जलवायु परिवर्तन र पर्वतीय पारिस्थितिकीका चुनौतीहरूको समाधानमा साझा दृष्टिकोण र सहकार्यको लागि प्रेरणा दिने विश्वासका साथ, नेपालको नेतृत्वमा एक नयाँ अध्यायको सुरुवात गर्दैछ।

नेपाल मा नै किन ?
नेपाल, हिमालयको काखमा अवस्थित एक पर्वतीय राष्ट्रको रूपमा, जलवायु परिवर्तन र जलस्रोत व्यवस्थापनका चुनौतीहरूको सामना गर्दैछ। यहाँका हिमाल र ग्लेसियरहरू विश्वका महत्वपूर्ण जलस्रोतहरूको स्रोतस्थल हुन्, जसले भारत, चीन, बंगलादेश र पाकिस्तानजस्ता देशहरूलाई पानी आपूर्ति गर्छन्। यसैले, नेपालमा सगरमाथा संवादको आयोजना गर्नु अत्यन्त उपयुक्त छ, जसले जलवायु परिवर्तन र जलस्रोत व्यवस्थापनका विषयमा अन्तर्राष्ट्रिय छलफल र सहकार्यलाई प्रवर्द्धन गर्न सक्छ।
नेपालका हिमाल र ग्लेसियरहरूमा जलवायु परिवर्तनका कारण तीव्र परिवर्तनहरू भइरहेको छन्।

एक अध्ययनअनुसार, नेपालका हिमालहरूमा तापक्रमको वृद्धिदर वार्षिक ०.०२ देखि ०.१६ डिग्री सेल्सियससम्म रहेको छ, जसले हिमनदहरूको क्षेत्रफलमा वार्षिक १ देखि ५ वर्ग किलोमिटरको कमी ल्याएको छ। साथै, हिमनदहरूको भोल्युम मा वार्षिक ०।३ देखि ०.८ मिटरको नकरात्मक सन्तुलन देखिएको छ। यसका परिणामस्वरूप, नेपालका हिमनदहरूको कुल भोल्युममा १२८.८४ घनकिलोमिटरको कमी आएको छ, जसले समुद्र सतहमा लगभग ०.३२ मिलिमिटरको वृद्धिको कारण बनाएको छ।

नेपालमा हिमनदी तालहरूको संख्या र क्षेत्रफलमा पनि वृद्धि भइरहेको छ। २०२० सम्ममा हिमनदी तालहरूको क्षेत्रफलमा ३१५ र भोल्युममा ३८५ को वृद्धि भएको छ। यी तालहरूको अस्थिरता र सम्भावित हिमनदी ताल विस्फोट ९न्ीइँ० का कारण लाखौं मानिसहरूको जीवन र सम्पत्ति जोखिममा पर्दछ। नेपालमा हालसम्म ४५ वटा हिमनदी ताल विस्फोटका घटनाहरू दर्ता भएका छन्, जसले जलवायु परिवर्तनका प्रभावलाई स्पष्ट पार्दछ।

यसरी, नेपालमा सगरमाथा संवादको आयोजना गर्दा जलवायु परिवर्तन र जलस्रोत व्यवस्थापनका विषयमा अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको ध्यान आकर्षित गर्न सकिन्छ। यस संवादले नेपाललाई जलवायु न्याय र दिगो विकासका लागि नेतृत्वको भूमिकामा प्रस्तुत गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ, जसले समग्र हिमालय क्षेत्रको पारिस्थितिकी र मानव जीवनका लागि सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ।

अर्को तर्फ सन् २०२५ लाई ग्लेसियर संरक्षणको अन्तर्राष्ट्रिय वर्ष को रूपमा मनाउने निर्णय गरिएको छ। यस अवसरमा सगरमाथा संवाद आयोजना गर्दा नेपालको पर्वतीय पारिस्थितिकी र ग्लेसियरहरूको संरक्षणमा अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको ध्यान आकर्षित गर्न सकिन्छ ।नेपाल जलवायु परिवर्तनका कारण अत्यधिक प्रभावित राष्ट्रहरूको सूचीमा पर्दछ। यहाँका हिमाल, ग्लेसियर र जलस्रोतहरूमा भइरहेको परिवर्तनले स्थानीय समुदायको जीवनयापनमा गम्भीर असर पुर्याइरहेको छ।

यस्तो अवस्थामा, सगरमाथा संवादले जलवायु न्यायको पक्षमा आवाज उठाउँदै, पर्वतीय राष्ट्रहरूको संवेदनशीलता र चुनौतीहरूको समाधानका लागि साझा रणनीतिहरू विकास गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई न्यूनीकरण गर्न र अनुकूलन गर्न अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य अपरिहार्य छ।

सगरमाथा संवादले विभिन्न राष्ट्रका नेताहरू, विज्ञहरू र नीति निर्माताहरूलाई एकत्रित गर्दै, जलवायु परिवर्तनसँग जुझ्नका लागि साझा उपायहरूको खोजी गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ।सगरमाथा संवादको आयोजना नेपाल सरकारको नेतृत्वमा भइरहेको छ, जसले नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा जलवायु परिवर्तन र पर्वतीय पारिस्थितिकीका विषयमा सक्रिय भूमिका निर्वाह गर्ने प्रतिबद्धता जनाउँछ। यसले नेपालको छवि उजागर गर्दै, साझा हितका विषयमा बौद्धिक छलफल र समाधानका उपायहरूको खोजी गर्ने लक्ष्य राख्दछ।

सगरमाथा संवाद नेपालको नेतृत्वमा सुरु गरिएको अन्तर्राष्ट्रिय बहुपक्षीय संवाद मञ्च हो, जसले जलवायु परिवर्तन, पर्वतीय पारिस्थितिकी, दिगो विकास, र वैश्विक सहकार्यका विषयमा विश्वव्यापी छलफलको अवसर प्रदान गर्दछ। यो संवाद विशेष गरी पर्वतीय राष्ट्रहरूको आवाजलाई विश्वमाझ बुलन्द गर्ने महत्वपूर्ण माध्यम बनेको छ। नेपालजस्तो हिमाली देशमा जलवायु परिवर्तनका कारण उत्पन्न समस्याहरू-जसमा हिउ पग्लिनु, हिमनदी ताल विस्फोट, असामान्य मौसमी प्रणाली, र पानीको स्रोत सुक्नु जस्ता संकटहरू पर्दछन्-जुन प्रभाब हरु प्रतक्ष्य देखिन थालेका छन्।

यस्तो अवस्थामा, सगरमाथा संवादले वैज्ञानिक, नीति निर्माता, र अन्तर्राष्ट्रिय नेताहरूलाई एकै मंचमा ल्याएर दीर्घकालीन समाधानको खोजी गर्न गर्ने बाटो प्रदान गर्न सक्ने आशा छ । यसले नेपाललाई जलवायु परिवर्तनको बहसमा अग्रसर राष्ट्रको रूपमा प्रस्तुत गर्दै, कूटनीतिक दृष्टिले पनि देशको छवि उचो बनाउने अवसर दिन्छ।

साथै, सगरमाथा संवादले प्रमाणमा आधारित नीति निर्माण, सहकार्य प्रवर्द्धन, र जलवायु न्याय स्थापना गर्ने दिशामा महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउँछ। यो संवाद केवल एक कार्यक्रम नभई, मानवता र प्रकृति दुवैको दीर्घकालीन अस्तित्व सुनिश्चित गर्न तर्फ अग्रसर भएको एक ऐतिहासिक पहल हो।यसरी, सगरमाथा संवादको मिति र औचित्य जलवायु परिवर्तन र पर्वतीय पारिस्थितिकीका विषयमा नेपालको नेतृत्व र प्रतिबद्धतालाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा प्रस्तुत गर्ने अवसरको रूपमा महत्त्वपूर्ण छ।

सगरमाथा संवादको उद्देश्य
सगरमाथा संवादको मुख्य उद्देश्य जलवायु परिवर्तन, दिगो विकास, वातावरणीय संरक्षण, र पर्वतीय पारिस्थितिकीका विषयमा अन्तर्राष्ट्रिय बहस र सहकार्यलाई प्रवर्द्धन गर्नु हो। नेपाल सरकारको पहलमा सुरु गरिएको यो मञ्चले पृथ्वीको सबैभन्दा अग्लो शिखर सगरमाथाको नामबाट प्रेरणा लिएर, मानवता र प्रकृतिको बीच सन्तुलन कायम गर्न आवश्यक विचार, ज्ञान र नीति निर्माणका लागि अन्तर्राष्ट्रिय नेताहरू, वैज्ञानिक, नागरिक समाज, महिला, युवा तथा जलवायु अभियन्ताहरूलाई एकत्रित गर्छ। यस संवादले जलवायु संकटमा बढी प्रभावित राष्ट्रहरूको आवाज विश्वसमक्ष पुर्‍याउने, जलवायु न्यायका लागि साझा रणनीति निर्माण गर्ने, र पर्यावरणीय असन्तुलन विरुद्ध विश्व समुदायलाई एकजुट गर्ने लक्ष्य राख्दछ।

साथै, यो मञ्चले वैज्ञानिक प्रमाणमा आधारित छलफलको माध्यमबाट दिगो विकासका उपायहरू पहिचान गर्ने र विकासशील तथा पर्वतीय राष्ट्रहरूको समस्या समाधानतर्फ विश्वव्यापी ध्यान केन्द्रित गराउने उद्देश्य बोकेको छ। यसरी, सगरमाथा संवादले प्रकृति, समाज र भविष्यका पुस्ताहरूको हितमा विचार विमर्श र सहकार्यको नयाँ युग सुरु गर्ने आकांक्षा राख्दछ।

नेपाल र हिमालयका लागि सगरमाथा संवादको महत्व
सगरमाथा संवाद नेपालको लागि मात्र होइन, सम्पूर्ण हिमालय क्षेत्रको संरक्षण र दिगो विकासका दृष्टिकोणले पनि अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। जलवायु परिवर्तनका कारण नेपालका हिमनदहरू तीव्र रूपमा पग्लँदै गएका छन्, जसले बाढी, पहिरो, जलस्रोत सुक्ने समस्या र हिमनदी ताल विस्फोट जस्ता प्राकृतिक प्रकोपको जोखिम बढाएको छ। यस्तो अवस्थामा, सगरमाथा संवादले नेपाललाई जलवायु संकटको अग्रपंक्तिमा रहेको राष्ट्रको रूपमा चिनाउँदै, हिमालय क्षेत्रका विशिष्ट चुनौतीहरूमाथि अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको ध्यान आकर्षित गर्ने अवसर प्रदान गर्छ। यस संवादले पर्वतीय राष्ट्रहरूका साझा समस्या र सम्भावनाहरूलाई एउटै मञ्चमा ल्याएर समाधानको मार्ग पहिल्याउने वातावरण बनाउँछ।

साथै, नेपालको कूटनीतिक छवि उचो बनाउँदै, वातावरण संरक्षण, जल स्रोतको दीगो व्यवस्थापन, र पर्वतीय जैविक विविधताको संरक्षणमा नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय नेतृत्व गर्न सक्ने सम्भावना बढाउँछ। हिमालयको पारिस्थितिक सन्तुलन केवल नेपालको होइन, दक्षिण एशियाको पानीको सुरक्षा र करोडौं मानिसको जीवनसँग जोडिएको विषय भएकोले, सगरमाथा संवादले यस क्षेत्रको दीर्घकालीन स्थायित्वमा ठोस योगदान पुर्‍याउने विश्वास गरिएको छ।

सगरमाथा संवादका सम्भावित परिणामहरू
सगरमाथा संवादले नेपालको लागि मात्र नभई सम्पूर्ण हिमालय क्षेत्र र विश्व समुदायका लागि महत्वपूर्ण परिणामहरू उत्पन्न गर्न सक्छ। पहिलो, यस संवादले जलवायु परिवर्तन र पर्यावरणीय संकटका बारेमा एक स्पष्ट र साझा विश्वको दृष्टिकोण निर्माण गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ। विभिन्न देशका विशेषज्ञ र नीति निर्माताहरू बीचको छलफलबाट जलवायु न्याय, दिगो विकास र पर्वतीय पारिस्थितिकीका बारेमा नयाँ रणनीतिहरू र नीतिहरू प्रस्तावित हुने संभावना छ। दोस्रो, पर्वतीय राष्ट्रहरूको समस्या र चुनौतीहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा प्रस्तुत गरेर, यसले हिमालय क्षेत्रमा पानीको सुरक्षा, हिमनदी संरक्षण र बाढी जोखिम कम गर्ने उपायहरूको खोजी गर्न प्रेरणा दिनेछ।

सगसगै सगरमाथा संवादले नेपाललाई एक प्रभावकारी वातावरणीय नेतृत्वकर्ता राष्ट्रको रूपमा प्रस्तुत गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ। यसले नेपालका कूटनीतिक प्रयासहरूलाई बलियो बनाउँछ र जलवायु परिवर्तन र दिगो विकासका मुद्दामा नेपालको भूमिका सुनिश्चित गर्दछ। चौथो, यस मञ्चबाट उत्पन्न हुने विचार, सुझाव र रणनीतिहरूले दीर्घकालीन समाधानका लागि साझा सहयोग र कार्ययोजना निर्माणमा सहजीकरण गर्नेछन्, जसले विश्वका विभिन्न राष्ट्रहरूलाई एकजुट बनाउने मौका दिन्छ।

अन्ततः, सगरमाथा संवादले नेपाल र हिमालय क्षेत्रको पारिस्थितिकीय सन्तुलन कायम राख्नका लागि एक समग्र र दिगो प्रयासको आधार तयार गर्नेछ, जसले भविष्यमा सम्पूर्ण दक्षिण एशियाको जलवायु र पारिस्थितिकीको संरक्षणमा सहयोग पुर्‍याउनेछ।

सगरमाथा संवाद र नेपालसँग भविष्यमा विश्वको सहकार्य

सगरमाथा संवादको आयोजनाले नेपाललाई जलवायु परिवर्तन र पर्यावरणीय संकटसँग जुझ्ने विश्वव्यापी नेतृत्वको रुपमा प्रस्तुत गर्ने अपेक्षा राखिएको छ । भविष्यमा, यस संवादले नेपाल र अन्य राष्ट्रहरू बीच सहकार्यको नयाँ बाटो खोल्ने सम्भावना रहन्छ । विशेषगरी, जलवायु परिवर्तनको प्रभाव न्यूनिकरण र अनुकूलनका उपायहरूमा साझा ज्ञान, सिप र प्राविधिक सहयोगको आवश्यकता अत्यन्त बढी छ। सगरमाथा संवादले यस प्रकारका सहकार्यका अवसरहरू उत्पन्न गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ, जसबाट नेपालले आफ्नो जलवायु नीति, प्राकृतिक स्रोत व्यवस्थापन र दिगो विकासका लागि नयाँ सहयोग प्राप्त गर्न सक्छ।

नेपालसँग भविष्यमा हुने सहकार्यले पर्वतीय राष्ट्रहरूको चुनौतीहरूको समाधानमा ध्यान केन्द्रित गर्नेछ। हिमालय क्षेत्रका जलस्रोत, हिमनदी र पारिस्थितिकीको संरक्षणमा अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको सहयोग बढ्न सक्छ। साथै, नेपाललाई विश्वका प्रमुख विज्ञान, प्रविधि र वातावरणीय संस्थासँग समन्वय गरेर जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई सामना गर्न नयाँ उपायहरूको विकास गर्ने अवसर प्राप्त हुनेछ।आगामी बर्षहरुमा हुने अन्तरास्ट्रिय बार्ताहरुलाई अझै मजबुत र दिगो बनाउन सक्नेछ ।

यो संवाद नेपालका लागि अन्तर्राष्ट्रिय विकासका साझेदारहरूको नेटवर्कलाई सुदृढ गर्ने अवसर पनि हो । जसबाट भविष्यमा प्रविधि, वित्तीय स्रोत, र अन्य विकासात्मक सहयोगका लागि नयाँ मार्गहरू खुल्नेछन्। यसरी, सगरमाथा संवादले नेपालको विश्वसंग सहकार्यको भविष्यमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ र एक सशक्त, दिगो र शान्तिपूर्ण भविष्यको निर्माणमा योगदान पुर्‍याउनेछ।

सगरमाथा संवाद नेपाल सरकारद्वारा आयोजित एक अन्तर्राष्ट्रिय मञ्च हो, जसको उद्देश्य जलवायु परिवर्तन, दिगो विकास, वातावरणीय संरक्षण र पर्वतीय पारिस्थितिकीका विषयमा वैश्विक छलफल र सहकार्यको प्रोत्साहन गर्नु हो। यस मञ्चले नेपाललाई जलवायु र वातावरणीय नेतृत्वको रूपमा प्रस्तुत गर्दै, विश्व समुदायसँग सहकार्य र साझा नीति निर्माणमा मार्गदर्शन गर्दछ। भविष्यमा सगरमाथा संवादले नेपाल र अन्य देशहरू बीच दीर्घकालीन वातावरणीय सहकार्यको सुदृढीकरण गर्ने अवसर प्रदान गर्ने अपेक्षा गरिएको छ।
(लेखक वातावरणबिद् हुन् )