मोरिंगा खेती, यसको बढ्दो माग र अर्थोपार्जन

शताब्दीयौंदेखि र संसारभरका धेरै संस्कृतिहरूमा सजना (मोरिंगा) को औषधीय प्रयोगले छाला संक्रमण, एनिमिया, चिन्ता, दम, ब्ल्याकहेड्स, रगतको अशुद्धता, ब्रोंकाइटिस, कफ, छातीमा कफ जम्ने समस्या, हैजा र अन्य धेरै रोगहरूको उपचार गर्न प्रयोग गरिएको छ।

विभिन्न रोगहरूको उपचारका लागि अद्भूत क्षमताका कारण मोरिंगाले चमत्कारी रुखको नाम कमाएको छ । मोरिंगा खडेरी सहनशील हुन्छ र खराब माटोमा पनि सजिलै बढ्न सक्छ। यसलाई शुष्क र अर्धशुष्क क्षेत्रहरूमा खेती गर्न सकिन्छ । यसले माटो संरक्षणमा सहयोग गर्छ र बायोफ्युलको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ। सजनाको सबै भाग– पात, बीउ, फूल, बोक्रा र जरा औषधीय गुणले भरिएका हुन्छन्। यसलाई सुजन, संक्रमण र कुपोषणको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ । यसका एन्टिअक्सिडेन्ट गुणहरूले स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ।

मोरिंगा ओलिफेरामा एन्टी–इन्फ्लेमेटरी, एन्टी–स्पास्मोडिक, एन्टी–हाइपरटेन्सिभ, एन्टी–ट्युमर, एन्टी–अक्सिडेन्ट, एन्टी–पाइरेटिक, एन्टी–अल्सर, एन्टी–एपिलेप्टिक, डाइयुरेटिक, कोलेस्ट्रोल घटाउने, मिर्गौलासम्बन्धी, एन्टी–डायबेटिक र हेपाटोप्रोटेक्टिभ विशेषताहरू समावेश छन्। लामो समयदेखि यो सौन्दर्यात्मक वस्तुका रुपमा पनि चिनिने गरेको छ।

हालका वर्षहरूमा मोरिंगा विभिन्न स्वास्थ्य सेवा उत्पादनहरूमा जस्तै– शरीर र कपालको मोइस्चराइजर र कन्डिसनरहरूमा व्यापक प्रयोग भएको पाइन्छ। यो पनि पत्ता लागेको छ कि मोरिंगा तेललाई इजिप्टियन समयमा छालाको मलमहरूमा प्रयोग गरिन्थ्यो । सन् २०१० मा गरिएको रिसर्चद्वारा मोरिंगालाई ‘अहिलेसम्म पत्ता लागेको सबैभन्दा पोषक तत्वले भरिपूर्ण बिरुवा’ भनेर दाबी गरिएको छ।

मोरिंगा खेतीले किसानको आय वृद्धिमा महत्वपूर्ण योगदान पर्‍याउन सक्छ, विशेष गरी निम्न आय भएका किसानहरूका लागि । यसको पात बिक्रीका अलावा, बीउ, फूल र फल पनि बिक्री गर्न सकिन्छ, जसबाट थप आम्दानी गर्न सकिन्छ । मोरिंगा पातको पाउडर, तेल र अन्य उत्पादनको मूल्यसमेत धेरै उच्च छ ।

धेरै संस्कृतिहरू र समुदायहरूले मोरिंगा (सजना) को अद्भुत औषधीय प्रयोगलाई वास्तविक जीवनको अनुभवको आधारमा दाबी गरेका छन्, जसलाई अब विज्ञानले बिस्तारै पुष्टि गर्दैछ । अनुसन्धानको माध्यमबाट मोरिंगामा धेरै आवश्यक पोषक तत्वहरू पाइन्छन् । जस्तै– विभिन्न भिटामिन, खनिज, एमिनोएसिड, बीटा–कैरोटिन, एन्टिअक्सिडेन्ट, एन्टी–इन्फ्लेमेटरी पोषक तत्वहरू, ओमेगा ३ र ६ फ्याटी एसिड पाइन्छ । बिरुवाको पोषण सामग्रीले औषधीय, पोषणीय र चिकित्सकीय गुणहरूमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । मोरिंगाका पातलाई भिटामिन सी, क्याल्सियम, बीटा–कैरोटिन, पोटासियम, प्रोटिनको उच्च स्रोतको रूपमा लिइन्छ । यसले प्राकृतिक एन्टिअक्सिडेन्टको प्रभावकारी स्रोतको रूपमा काम गर्छ ।

यो पनि पत्ता लागेको छ कि मोरिंगाको फल, बीउ, पात, फूल, बोक्रा वा जराको अध्ययनमा लाभदायक पोषक तत्वको अधिक संख्या पत्ता लागेको छ । ट्रिज फर लाइफ संस्थाको एक लेखमा उल्लेख गरिएको छ, ‘मोरिंगाको रुखको हरेक भागलाई मानवका लागि लाभदायक गुणहरू भएको मानिन्छ ।’ एकै बिरुवामा धेरै आवश्यक पोषक तत्वहरू हुनु दुर्लभ कुरा हो । अझ उच्च मात्रामा हुनु अझ दुर्लभ हो । तर मोरिंगामा आफ्नै रूपमा विभिन्न पोषक तत्वहरूको उच्च सामग्री रिपोर्ट गरिएको छ, जसले विभिन्न प्रकारका खाना र तरकारीहरूमा पाइने पोषक तत्वहरूसँग तुलना गर्दा बढी रहेको देखिन्छ । जस्तो कि सामान्यतया थाहा हुन्छ, अधिकांश तरकारी पकाउँदा पोषक तत्व गुमाउँछन्।

यद्यपि, मोरिंगाका ताजा पात पकाइएको वा महिनौँसम्म सुकेको पाउडरको रूपमा स्टोर गर्दा पनि यसको पोषण मूल्य गुम्दैन। उमालेका पातले काँचो पातभन्दा तीन गुणा बढी बायो–अभिगम्य फलाम उत्पादन गर्छ । यी परिणामहरू पाउडर गरिएको मोरिंगाका पातहरूमा पनि देखिएका छन्।

मोरिंगा ओलिफेराका पात, बीउ र अन्य भागमा रहेका जैविक सक्रिय यौगिकहरूले विभिन्न औषधीय गुणहरू प्रदर्शन गर्छन्। यसले कलेजो फाइब्रोसिस, पेटको अल्सर, सुजन, हाइपरग्लाइसेमिया र एन्टिअक्सिडेन्ट गतिविधिमा महत्वपूर्ण प्रभावहरू देखाएको छ । अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् कि मोरिंगा बीउको अर्कले एन्टी–फिब्रोटिक गुणहरू प्रदर्शन गरेको छ, जसले कलेजोको स्वास्थ्यलाई सुधार गर्न मद्दत गरेको छ । यस्तै, पातको अर्कले पेटका अल्सरहरूमा सुरक्षात्मक प्रभाव देखाएको छ, जसले अल्सरको समस्या कम गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ ।

यसै गरी, मोरिंगा ओलिफेराको एन्टी–इन्फ्लेमेटरी र एन्टी–अक्सिडेन्ट गुणहरू पनि प्रमुख छन् । यसको फाइटोकेमिकल्स जस्तै– फ्लेवोनोल्स र फिनोलिक एसिडले सुजन, हाइपरलिपिडेमिया र हाइपरग्लाइसेमियाको उपचारमा मद्दत गर्छन् । मोरिंगाको पात र बीउको अर्कले केही ब्याक्टेरियल संक्रमणको उपचारमा एन्टी–माइक्रोबियल गतिविधि देखाएको छ। जबकि यसको हाइपोग्लाइसेमिक गुणहरूले मधुमेहको उपचारमा सहयोग पुर्‍याएको छ । साथै, यसको एन्टिअक्सिडेन्ट गुणले शरीरमा हुने अक्सिडेटिव क्षति रोक्न मद्दत गर्छ । मोरिंगा ओलिफेरामा रहेका जैविक यौगिकहरूले क्यान्सर र अन्य गम्भीर रोगहरूको रोकथाम र उपचारमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ ।
मोरिंगा खेती र आर्थिक विकासमा योगदान :
नेपालमा मोरिंगा खेती गर्न सकिने सम्भावना धेरै छ । नेपालमा अघिकांश बाँझो बारी तथा पहाडी अग्ला कान्लामा यसलाई सजिलै हुर्काउन सकिन्छ । यो एक बहुवर्षीय बिरुवा हो, जुन तल्लो क्षेत्रदेखि पहाडी क्षेत्रमा सजिलैसँग फलाउन सकिन्छ । यसले कम पानीमा पनि राम्रो उत्पादन दिन्छ, जसले गर्दा सिंचाइ सुविधा नभएका क्षेत्रमा पनि यसको खेती सम्भव बनाउँछ । मोरिंगा खेतीले किसानको आय वृद्धिमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउन सक्छ, विशेष गरी निम्न आय भएका किसानहरूका लागि । यसको पात बिक्रीका अलावा, बीउ, फूल र फल पनि बिक्री गर्न सकिन्छ, जसबाट थप आम्दानी गर्न सकिन्छ । मोरिंगा पातको पाउडर, तेल र अन्य उत्पादनको मूल्यसमेत धेरै उच्च छ ।

मोरिंगा खेतीले नेपालमा ग्रामीण क्षेत्रका किसानहरूको आयमा वृद्धि गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । यसका अतिरिक्त, मोरिंगा उत्पादनमा आधारित उद्योगहरू स्थापना गरेर रोजगार सिर्जना गर्न सकिन्छ । मोरिंगा उत्पादनलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा निर्यात गरेर देशको विदेशी मुद्रा आम्दानीमा वृद्धि गर्न सकिन्छ ।

विश्वभर मोरिंगा उत्पादनको माग बढ्दै गएको छ, विशेष गरी स्वास्थ्यप्रति सचेत बजारमा, अमेरिका, युरोप र एसियामा । मोरिंगा विभिन्न रूपमा (सुकाइएका पात, पाउडर, तेल र बीउ) निर्यात गरिन्छ । कृषकहरूको लागि मोरिंगा निर्यात अत्यन्त लाभदायक प्रमाणित भएको छ । यसले अन्य बालीभन्दा बढी मुनाफा दिन्छ । किनभने यसको माग उच्च छ । अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा यसको मूल्य पनि राम्रो छ । मोरिंगा खेती गर्न निकै कम लागत लाग्छ । किनकि यसलाई कम पानी र मल चाहिन्छ । यो साना कृषकहरूको लागि आर्थिकरूपमा लाभदायक बाली हो । स्थानीय र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा मोरिंगा बिक्रीबाट नेपाली कृषकले स्थिर आम्दानी प्राप्त गर्न सक्छन् । साथै छिमेकी राष्ट्र भारतले निकै राम्रो निर्यात गरिरहेको पनि छ । मोरिंगाको बजार बढ्दै जाँदा यो दिगो आर्थिक क्रियाकलापको रूपमा स्थापित हुन सक्छ ।

अमेरिकी बजारमा मोरिंगा उत्पादनको माग उच्च छ । स्वास्थ्य सचेत उपभोक्ताहरूले मोरिंगा पाउडर, चिया र तेललाई आफ्नो आहारमा समावेश गरिरहेका छन्, जसले निर्यात आम्दानीलाई बढाएको छ । युरोपका विभिन्न देशमा पनि मोरिंगामा आधारित उत्पादनहरूको प्रयोग बढ्दै छ । विशेष गरी, जर्मनी र फ्रान्सजस्ता देशमा मोरिंगा उत्पादकले राम्रो मूल्य प्राप्त गरेका छन् । साथै एसिया, जापान र दक्षिण कोरियामा पनि मोरिंगा उत्पादनको लोकप्रियता बढ्दै छ । यहाँका उपभोक्ताहरूले मोरिंगाको पोषण र औषधीय गुणलाई महत्व दिएका छन्, जसले निर्यातका लागि राम्रो अवसर प्रदान गरेको छ । मोरिंगा खेती कृषकहरूको लागि मात्र होइन, देशको अर्थतन्त्रका लागि पनि महत्वपूर्ण हो । निर्यातले देशलाई विदेशी मुद्रा आम्दानी गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ, जसले आर्थिक वृद्धिमा योगदान पु¥याउँछ । मोरिंगा एक पदगो र लाभदायक खेतीको रूपमा स्थापनाको राम्रो सम्भावना देखाउँछ ।

नेपालमा मोरिंगा खेतीको प्रोत्साहन र सफल कार्यान्वयनका लागि सरकारले विविध प्रकारको समर्थन उपलब्ध गराउनुपर्छ । कृषकलाई आरम्भिक लगानीमा सहयोग पुर्‍याउन अनुदान, सस्तो ऋण र सब्सिडी प्रदान गर्न आवश्यक छ। यसका साथै मोरिंगा खेतीका लागि विशेष तालिम र प्रचार कार्यक्रम आयोजना गरेर किसानलाई सही जानकारी अनि प्रविधिहरूको उपयोगमा सहायता गर्नुपर्छ। अनुसन्धान र विकासमा फन्ड र सार्वजनिक–निजी साझेदारीमार्फत मोरिंगा उत्पादनको सुधारमा ध्यान दिनुपर्छ । बजार पहुँच र निर्यात प्रोत्साहनका लागि किसानलाई स्थानीय र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पहुँच पुर्‍याउन सहयोग गर्नु महत्वपूर्ण छ।

मोरिंगा खेतीले किसानको आय वृद्धिमा महत्वपूर्ण योगदान पु¥याउन सक्छ, कम लागतमा सजिलो खेतीको सुविधा दिन्छ र स्थानीय समुदायको स्वास्थ्य र पोषणमा सुधार गर्न मद्दत गर्दछ । यसरी, सरकार र किसानको सहकार्यले मोरिंगा खेतीलाई आर्थिकरूपले लाभकारी र दिगो बनाउँछ, जसले ग्रामीण क्षेत्रका कृषकहरूको जीवनस्तरमा सकारात्मक सुधार ल्याउँछ ।