काठमाडौं ।
चित्त वा चेतना स्थिर, अपरिवर्तनीय र अविनाशी हुने कुरा सत्य होइन भन्ने मान्यतामा बुद्ध विचार र उद्विकासवादी एवं आधुनिक विज्ञान एकै ठाउँमा उभिन्छन्।
त्यस्तै गरी बुद्ध विचारमा रहेको रूपविना चित्त सत्ता नरहने भन्ने मान्यतासँग उद्विकासवाद र आधुनिक विज्ञान सहमत भएको पाइन्छ । रूप भनेको भौतिक पदार्थ हो । भौतिक पदार्थविना चेतनाको कुनै अस्तित्व नरहने तथ्य उद्विकासवाद र आधुनिक विज्ञानले उजागर गरेका छन् । यो कुरा बुद्ध विचारसँग मेल खान्छ।
तैपनि, बुद्ध विचारले चित्तको उत्पत्तिमा विज्ञान वा चेतना पक्ष नै मुख्य कारक मानेको कुरा उद्विकासवाद र आधुनिक विज्ञानले प्रस्तुत गरेको तथ्यसँग मेल खाँदैन। त्यस्तै गरी चेतनालाई पुनर्जन्मका लागि प्रतिसन्धि मानेर चेतन पक्षको स्वतन्त्र अस्तित्व मान्ने बुद्ध विचार उद्विकासवाद र आधुनिक विज्ञानको विचारसँग मेल खाँदैन।
उद्विकासवादले मानवमस्तिष्कको विकास र मानवले प्रकृतिसँग गरेको अन्तरक्रियाले नै चेतनाको उत्पत्ति भएको प्रमाण दिएको छ। अर्थात् पदार्थको विकासको उपजको रूपमा चेतनाको सत्ता उत्पन्न भएको तथ्य प्रस्तुत गरिएको छ।
यसले गर्दा शरीरको अन्त्य सँगसँगै त्योसँग भएको मस्तिष्कले बोकेको चेतनाको पनि अन्त्य हुने कुरा आधुनिक विज्ञानले निष्कर्षको रूपमा अगाडि सार्दछ। तर चतेनशील मावन समाजमा बस्ने भएकोले व्यक्तिमा उत्पन्न चेतना सामाजिक चेतनाको अङ्ग भइदिने र त्यो व्यक्तिको शरीर नाश भएपछि पनि समाजमा रही रहने वा हस्तान्तरित हुने कुरा आधुनिक विज्ञानको निष्कर्ष रहेको छ। यो भनेको व्यक्तिको चेतना (चित्त) नै अर्काे व्यक्तिमा हस्तान्तरित भई पुनर्जन्म हुने होइन, तसर्थ उद्विकासवादको जगमा उभिएको आधुनिक विज्ञान पुनर्जन्मको अवधारणासँग सहमत छैन । आधुनिक विज्ञानको यो अवधारणा बुद्ध विचारभन्दा पृथक रहेको छ ।
शरीर र मन या पदार्थ र चेतनाको सम्बन्ध के हो भन्ने सवाल दर्शनको क्षेत्रमा ज्ञान विकासको शुरुकालदेखि नै बहसको विषय बन्दै आएको छ । वैदिक धर्मशास्त्रहरूले मनलाई आत्माको अंशको रूपमा मानी यो अपरिवर्तनीय शाश्वत अभौतिक वस्तुको रूपमा व्याख्या गर्छन् । अझ तिनीहरूको आत्मा स्वयं नै परमात्माको अंश भएको व्याख्या गर्छन् र यो मानववंशको विषय नभएको निष्कर्ष निकाल्छन् । ती शाखाहरूले आत्मा न उत्पन्न हुन्छ, न त विनाश नै भन्ने अवधारणालाई स्थापित गरेका छन् । आमाको गर्भाशयमा भ्रूण बनेको अवस्थामा आत्माले प्रवेश गर्छ र मृत्युको समयमा यसले शरीर छोडेर अन्यत्र कतै बास गर्छ भन्ने अवधारणा वैदिक दर्शनको रहेको छ। वैदिक दर्शनले आत्माको स्रोत परमात्मा वा ईश्वरलाई मान्दछ । त्यसैले आत्मा परमात्मासँग लीन हुन जाँदा व्यक्तिले मोक्ष वा दुःखको संसारबाट मुक्ति पाउने व्याख्या गर्दछ । वैदिक दर्शनअनुसार भनिन्छ– शरीर जन्मन्छ र मर्छ, तर आत्मा अमर छ ।
यो कुरा अब्राहमिक दर्शनहरूको हकमा पनि लागू हुन्छ । तिनीहरूले ‘मन’लाई ‘सउल’को रूपमा व्याख्या गर्छन् । तसर्थ, आत्मा र सउल पर्यायको रूपमा रहेका छन् ।
आत्मा या सउल जुन भए पनि तिनीहरूले चेतन पक्षको प्रतिनिधित्व गर्छन् । यिनीहरू स्थिर, स्थायी र अमर या नित्य मानिन्छन् । तर, यस विपरीत बुद्ध विचारले चेतन पक्षको रूपमा रहेको चित्तचाहिँ अस्थिर, अस्थायी र नाशवान् या अनित्य मान्दछ । चेतनाको सन्दर्भमा वैदिक र अब्राहमिक दर्शनको भन्दा फरक अवधारणा रहँदारहँदै पनि बुद्ध दर्शनले चित्तलाई शरीरबाट अलग रहन सक्ने अभौतिक वस्तुको रूपमा व्याख्या गरी उद्विकासवाद र आधुनिक विज्ञानको ‘पदार्थको विकासको उपज चेतना हो’ भन्ने अवधारणाभन्दा पृथक अवधारणा बनाएको छ ।
चित्त वा चेतना वैदिक दर्शन या ईश्वरवादी दर्शन या आत्मवादी दर्शनहरूले भनेजस्तो स्थिर, अपरिवर्तनीय दर्शन र अविनाशी हुने कुरा सत्य होइन भन्ने मान्यतामा बुद्ध विचार र उद्विकासवाद एवं आधुनिक विज्ञान एकै ठाउँमा उभिन्छन्।
रूपविना चित्त सत्ता नरहने मान्यतामा जुन बुद्ध विचार रहेको छ, यससँग उद्विकासवाद र आधुनिक विज्ञान सहमत भएको पाइन्छ । रूप भनेको भौतिक पदार्थ हो। भौतिक पदार्थविना चेतनाको कुनै अस्तित्व नरहने तथ्य उद्विकासवाद र आधुनिक विज्ञानले उजागर गरेको छ। यो कुरा बुद्ध विचारसँग मेल खान्छ।
भिक्षु अमृतानन्दको नेपालीमा अनुवाद भएको धम्मपदका २६ ब्राह्मणवग्गो (ब्राह्मण वर्ग) मा के, को, किन, कसरी ब्राह्मण भन्ने सम्बन्धमा विभिन्न महत्वपूर्ण कथनहरू भेटिन्छन्। जो उदाहरणीय र प्रगतिशील लाग्छन्, हे ब्राह्मण, तृष्णाको स्रोतलाई काट, पराक्रम देखाएर कामवासनालाई नाश गर, हे ब्राह्मण, संस्कार सबै क्षय गरेको जानेर निर्वाण साक्षात्कार गर। जुन बेला ब्राह्मण चित्त संयम र ध्यान दुई धर्ममा पारंगत हुन्छ, उस बेला त्यस ज्ञानीको सबै बन्धन नष्ट हुन्छ। जसको पार (आँखा, कान आदि छ इन्द्रिय), अपार (रूप, शब्द आदि छ विषय) र पारापार (म, मेरो) भन्ने छैन, जो भयरहित भएर अनाशक्त हुन्छ, उसलाई म ब्राह्मण भन्दछु। जो ध्यानी, निर्मल, एकान्तवासी कृतकृत्य आस्रव मलरहित छ त्यसैलाई म ब्राह्मण भन्दछु ।
मनले प्रेम गरी राखेको वस्तुबाट मनलाई हटाउनुजस्तो ठूलो कल्याण ब्राह्मणलाई अरु छैन, हिंसा कर्मबाट मन हट्दै गयो भने दुःख शान्त भएर जान्छ । काय, वाक्, चित्त तीनैद्वारा पाप नगर्ने, तीनैमा संयमी व्यक्तिलाई म ब्राह्मण भन्दछु। जटा भएर, गोत्र भएर तथा जन्म भएर मात्रै ब्राह्मण हुँदैन, जसमा सत्य र धर्म छ, उही पवित्र, उही ब्राह्मण हुन्छ।
ब्राह्मणको कोखबाट जन्मदैमा ब्राह्मण भन्दैन, उसलाई केवल ‘भो’ मात्र भन्नुपर्छ । किनभने त्यसमा राग, द्वेष र मोह छ । राग, द्वेष, मोह नहुनेलाई नै म ब्राह्मण भन्दछु । सबै बन्धनलाई काटेर त्रासरहित भई रागादि आशक्तिबाट रहित भइसकेकोलाई म ब्राह्मण भन्दछु ।
सँगसँगै कमलको पातमा पानीको थोपाझैँ, सियोको टुप्पाको रायोको गेडाझैँ, कामभोगमा लिप्त नहुने व्यक्तिलाई म ब्राह्मण भन्दछु। जसको इहलोक र परलोकमा कुनै आशा छैन, जो आशारहित, संयोगरहित व्यक्ति हो उसैलाई म ब्राह्मण भन्दछु। जसले चन्द्रमाझैँ निर्मल, विशुद्ध तथा स्वच्छ भई जन्म–जन्मान्तरको तृष्णालाई नष्ट पारिसकेको छ, त्यस व्यक्तिलाई म ब्राह्मण भन्दछु। अन्त्यमा पूर्वजन्म जान्ने, स्वर्ग–नर्क देख्ने, पूर्वजन्म क्षीण भइसकेको अभिज्ञा लाभ गरिसकेको, सबै काम समाप्त गरी निर्वाण प्राप्त गरिसकेको व्यक्तिलाई म ब्राह्मण भन्दछु ।
बुद्ध चेतनाले यथार्थको प्रकृति, दुःख र मुक्तिबारे गहन दृष्टि दिन्छ। मान्छेले चेतनालाई बुझ्न, अहंको स्वरूपलाई जान्न र वास्तविक जागरुक व्यक्तिलाई टटिल्न यसबाट सम्भव हुन्छ भनेर भनिन्छ। बुद्ध चेतनाको बाटो भनेको आत्म साक्षात्कार, वृद्धि र मुक्तिको रूपान्तरित यात्रा हो।
यसले अन्ततः अन्तिम शान्ति, प्रज्ञा र ज्ञानतर्फ जिज्ञासुहरूलाई रूपान्तरण गर्दछ। सचेतनको अवधारणा र ध्यानको अभ्यासको अवधारणा दुई महत्वपूर्ण अवधारणाहरू हुन् चेतनाका लागि।