काठमाडौं ।
भगवान् बुद्धले व्यक्तिहरुको अज्ञानता, राग, द्वेष, मोहजन्य विकार हटाउन विभिन्न अवसरमा थुप्रै व्यक्तिलाई नाना तरिकाले प्रवचन दिनुभयो । बुद्धधर्ममा व्यक्तिको जीवनमा चाहिने आध्यात्मिक तथा भौतिक सबैकोे शिक्षा पाउन सकिन्छ। आजको विषम सामाजिक परीस्थितिमा भगवान् बुद्धले दिनुभएको ज्ञान व्यक्ति–समाजले लिन सकेमा व्यक्ति–समाज र राष्ट्रकै कल्याण हुनेमा शंका छैन ।
अब भगवान् बुद्धले दिनुभएको एउटा मार्गका बारेमा केही चर्चा गर्न सान्दर्भिक ठान्दछु । यो मार्गको रुपमा महास्मृति प्रस्थान सूत्रमा आज्ञा भएको छ– ‘एकायनो अयं भिक्खवे मग्गो सत्तानं विसुद्धिया, सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय, दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं चत्तारो सतिपट्ठाना ।’ अर्थात् भिक्षुहरू ! यी चार स्मृति–प्रस्थान नामक आचरण मार्ग सत्वहरूको चित्तमल निर्मूल पार्न, शोक र परिदेवलाई अतिक्रमण गर्न, शारीरिक दुःख र मानसिक पीडालाई शान्त गर्न, आर्यमार्ग लाभ गर्न, निर्वाणलाई साक्षात्कार गर्न एउटै मात्र मार्ग हो ।
यसमा चार स्मृति–प्रस्थान भनेको कायानुपश्यना, वेदनानुपश्यना, चित्तानुपश्यना, धर्मानुपश्यना हुन् । यसरी यो चार स्मृति–प्रस्थान भावना सत्तिपट्ठान विपश्यना नै दुःख हटाउने एउटै मार्ग हो । यस परिवेशमा धम्मपदको एउटा श्लोक मननीय छ ।
सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’ति—यदा पञ्ञाय पस्सति ।
ऋथ निब्बिन्दति दुक्खे– एस मग्गो विशुद्धिया ।।
जब सबै संस्कार अनित्य भनी प्रज्ञायुक्त हुन्छ, त्यस्ता पुरुषलाई संसारउपर वैराग्य उठ्छ । यही विशुद्धिको मार्ग हो । यसै अनुरुप सबै संस्कार दुःख र अनात्म हुन् भनी प्रज्ञाले यु्क्त हुनु पनि विशुद्धिको मार्ग हो । यसरी विपश्यना चार स्मृति–प्रस्थानमा सबै परिवर्तनशील छ, उत्पात व्यय हुन्छ भनी काय, वेदना, चित्त र धर्म (मन)को विविध आयामहरु, अंगहरुबाट परीवेक्षण, अनुभूतिको अभ्यास गराइन्छ ।
यसलाई अझ भन्नुपर्दा लोकमा राग–द्वेष हटाई श्रमशील, स्मृतिवान् र सम्प्रज्ञानी भई कायमा कायनुपश्यी भएर विचार गर्दछ । लोकमा राग–द्वेष हटाई श्रमशील, स्मृतिवान् र सम्प्रज्ञानी भई वेदनाहरुमा वेदनानुपश्यी भएर विचार गर्दछ । यसै गरी लोकमा राग–द्वेष हटाई श्रमशील, स्मृतिवान् र सम्प्रज्ञानी भई चित्तमा चित्तानुपश्यी भएर विचार गर्दछ । फेरि लोकमा राग–द्वेष हटाई श्रमशील, स्मृतिवान् र सम्प्रज्ञानी भई धर्महरुमा धर्मानुपश्यी भएर विचार गर्दछ । यसरी यी चार तरिकाबाट उदय व्ययको यथार्थ अनुभूतिसहित हरदम उद्योगी भइरहनु (तप), सम्प्रजन्य र स्मृतिपूर्वक हेरी–रही राग र द्वेष हटाउने अभ्यास नै विपश्यना हो । सबै परिवर्तनशील छ, सुख त परिवर्तन छ भने दुःख पनि परिवर्तन हुन्छ नै, यस अर्थमा कुनैप्रति राग–द्वेषविना अपेक्षाभाव विकास गर्नु नै व्यक्तिहरुको चारित्रिक विकासको बाटो हुन् ।
हालै केन्द्रीय कारागारमा विपश्यना केन्द्रको स्थापना गरेर शिविर सञ्चालन गर्ने समाचार प्रकाशित भएको केही हदमा सुखकर मान्न सकिन्छ। अझ यो विपश्यना त हरेक व्यक्तिको पहुँचमा पुग्नुपर्ने आवश्यकता छ । यस अर्थमा यो अभियान समाजको हरेक क्षेत्रमा लागू गर्न आवश्यक देखिन्छ । यसै प्रसंगमा विपश्यना दिवस मनाउने तथा यसको लागि संयुक्त राष्ट्रसंघमा पहल गर्ने समाचार पनि सुन्नमा आयो तर वस्तुतः विपश्यना कुनै दिवसको रुपमा मनाउने नभई व्यक्तिहरुले दैनिक जीवनमा अभ्यास गर्ने, व्यवहारमा उतार्ने विषय हो। यस हिसाबले ध्यान दिवसको (विपश्यना) औचित्य सिद्ध गर्नभन्दा बढी आवश्यकता छ यो विधा घर–घरमा पुर्याउनु । यसको महत्व पनि व्यक्तिको धार्मिक पनसँग जोडिने कुरा हो नकि कुनै सभा–समारोह वा दिवसको रुपमा मनाउने । यसबाट पाउने ज्ञान जुन अमूल्य छ, त्यसको प्रयोगमा ल्याउनु आजको सर्वोपरि महत्व देखिन्छ ।
आज समाजमा कैयौं परिवर्तनहरु भएभैmँ बेलाबेलामा सरकार पनि परिवर्तनको लहरबाट गुज्रिरहेको अवस्था एकातिर छ भने अर्कोतर्पm आश्वासनको बाढी, राग, द्वेष बढाउने माध्यमहरुको मात्रा पनि बढिरहेको अनुमान लगाउन कठिन छैन । सरकार परिवर्तन, आश्वासनको पोको, तृष्णामा भुल्ने भुलाउने खेल, जसले दुःखको महासागरमा झन्–झन् डुबाउँछ । सबै व्यक्तिको आ–आफ्नो तृष्णा, स्वार्थले भट्किएको समाजमा झन् राजनीतिरुपी उद्घोषले जनतालाई मृगतृष्णा देखाउने बाटोको विकल्प आज सबै व्यक्तिको सचेतना विकास तथा तृष्णाबाट मुक्त हुने उपाय पनि विपश्यना नै हो ।
आज फेरि देशमा एउटा साम्प्रदायिक मान्यतालाई राष्ट्रको धर्मको माग देखा परेको समाचारहरु यदाकदा सुन्न, पढ्न पाइरहेको अवस्था हो । अझ बेलाबेलामा बुद्धधर्म, हिन्दुधर्मको शाखा हो÷होइन आदिबारे पनि बहस पढ्न, सुन्न पाइरहेको अवस्था पनि हो। यहाँनिर दुवै पक्षको वादविवादले समूहगत मतभिन्नता आदिबाहेक राज्यले कुनै लाभ पाएको देखिँदैन । शाखा हो भन्नेहरुले यसबापत के फाइदा पाए अथवा अझ कस्तो नोक्सानी व्येहोर्नुपरिरहेको हो ? अनुमान गर्न कठिन छ । बुद्धको व्यावहारिक शिक्षा दिनु/दिलाउनुको साटो शाखा धर्म हो भन्नेहरुले कस्तो शिक्षा पाउनबाट वञ्चित भइरहेका छन् ? खोजिनीति वा अझ राष्ट्रले कस्तो अमूल्य शिक्षा पाउन वञ्चित भयो, थप अनुसन्धानको विषय हुन सक्छ ।
यस्तै शाखा धर्म होइन भन्नेहरुले त्यो राग अलाप्दै गर्दा कस्तो फाइदा पाए वा अझ कस्तो नोक्सानी व्यहोरिरहेका पो छन् कि ? वृस्तृत अध्ययनको खाँचो महसुस हुन्छ । शाखा धर्म होइन भन्नेहरुले के–कस्तो बुद्धशिक्षा हासिल गरेका छन् ? दैनिक जीवन व्यवहार पनि तदनुरुप गर्ने प्रयास भए÷नभएको थप अध्ययनको विषय हो । शाखा होइन भन्नेहरुले पनि यदि बुद्धशिक्षालाई अध्ययन, मनन, ध्यान, भावना गरी व्यवहारमा लागू गर्न सक्दैनन् भने त्योभन्दा ठूलो दुर्भाग्य व्यक्ति स्वयं र त्योभन्दा अझ बढी बुद्धशिक्षालाई र समाजलाई नै हानि भइरहेको मान्न सकिन्छ । खालि शाखा हो वा होइन भनेर केही लाभ हुन सक्दैन । यसरी दुवै पक्षको गहन अध्ययन, अनुसन्धानबाट सही निराकरण नै आजको समाजको लागि ठूलो शिक्षा, मार्गदर्शन हुने देखिन्छ । अतः दुवै पक्षले स्वच्छ हृदयले बुद्धशिक्षाको चिन्तन, मनन र स्वच्छ बहस गरी समाधानको उपाय निकाल्ने कोशिश गर्न अब शायद ढिला गर्नुहुँदैन ।
धर्म कुनै समुदाय वा राष्ट्रको हुन सक्दैन । धर्म केवल व्यक्तिको हुन्छ, त्यो पनि केवल लेखाइमा मात्र होइन व्यवहारमा लागू हुने हो । अझ भन्नुपर्दा धर्म र सम्प्रदाय नै फरक–फरक हुन् । कुनै कर्मकाण्ड पर्व त्योहारलाई धर्मको परिचयात्मक अर्थमा लिइरहेको नै गलत देखिन्छ । धर्म त व्यक्तिको हो, कुशल कार्य गरेमा कुशल धर्म, अकुशल कार्य गरेमा अकुशल धर्म ।
व्यक्ति र समाजको आवश्यकता, लक्ष्य भिन्नाभिन्नै हुनुपर्छ । ध्यान, भावना, विपश्यना व्यक्तिले गर्ने हो, राज्यले गर्ने होइन, नकि समाज वा समुदायले । त्यसै गरी समाजमा चलेका विभिन्न पर्व, त्योहार, कर्मकाण्ड, चाडपर्व समुदायको हो, व्यक्तिको होइन, व्यक्तिको इच्छामा सामाजिक इच्छा लाद्नु कदापि ठीकजस्तो लाग्दैन ।
विपश्यनाले इन्द्रिय संयम आदिबाट तृष्णाक्षयको बाटो अँगाल्ने शिक्षाको विरुद्ध विभिन्न चाडपर्वहरु यो मार्गको विपरीत नै भएको मान्न सकिन्छ । आज राष्ट्रमा राज्यले यस्ता विभिन्न सामाजिक पर्व त्योहारहरुमा सार्वजनिक बिदा दिने गरेकोमा पनि पुनर्विचार गर्न आवश्यक देखिन्छ । राज्यको केही आधारशिला दिनहरुको सार्वजनिक बिदाबाहेक अन्य पर्व–त्योहारहरुको बिदा कटौती गर्न पनि अब ढिलाइ गर्न नहुने अनुभूति हुन्छ । राज्यले सुशासन, आमजनताको आधारभूत सेवाको स्तरीयता, ग्राह्यता, सर्वसुलभ पहुँचमा जोड दिई तदनुरुपको योजना, परियोजना तथा कार्यक्रमहरु सञ्चालन गर्ने कुरामा सर्वोपरिता दिनुपर्ने हो । सार्वजनिक त्योहार–पर्वमा राष्ट्रिय बिदाको साटो सार्वजनिक सेवालाई अटुट र निरन्तरता दिनेसहितको सक्षम र पर्याप्त जनशक्तिको व्यवस्थापन गर्नु हो । जस–जसलाई व्यक्तिगतरुपमा जे–जस्तो बिदा चाहिने हो, व्यक्तिको आफ्नो सुविधाबमोजिम पाउने बिदाबाट व्यवस्थापन गर्ने कर्तव्यभित्र समाहित पार्नुपर्छ । बुद्धशिक्षामा इन्द्रिय संयमदेखि विभिन्न किसिमको संयोजनमा राग, द्वेष, मोहमा भुल्नेदेखि अन्धविश्वासी कर्मकाण्ड आदिमा भुल्नु पनि व्यक्तिको मानसिक विकासको बाधा–अवरोधको रुपमा दर्शाइरहेकोे पाउन सक्छौं ।
आज समाजमा विभिन्न किमिमका विकृतिहरुको निराकरणको भगवान् बुद्धद्वारा देशित विपश्यना–सत्तिपठान भावना नै एउटै मार्गको रुपमा प्रस्ट देखिन आएको छ । समाजमा विभिन्न किसिमका आश्वासन, नाराबाजी, दुष्प्रचार, गालिगलोज, व्यक्तिगत कुण्ठा, आकांक्षा आदिको समाधान पनि यही नैै मार्गबाट मात्र निकास हुने देखिन्छ । अन्य विकल्पको बाटोहरुले झन्–झन् खाडलमा जाक्ने, जाकिरहने, जन्म–मरणको चक्रमा घुमाइरहने नै हुन्छ ।
आज स्वच्छ समाजको परिकल्पनाका लागि चार स्मृति–प्रस्थानको भावना अवलम्बन गरी व्यक्तिहरूले आप्mनो चित्तमल निर्मूल पार्न, शोक र परिदेवलाई अतिक्रमण गर्न, शारीरिक दुःख र मानसिक पीडालाई शान्त गर्नको लागि यो बाटो हिँड्नुको विकल्प छैन ।
(लेखक चित्रकार नेपाल नागरिक उड्डयन प्राधिकरणका भू.पू. निर्देशक हुनुहुन्छ ।)