काठमाडौं ।
प्रदीप गिरीद्वारा सम्पादित ‘समता’ नामक पत्रिकामा डा. राममनोहर लोहियाको व्यक्तित्व र कृतित्वको बारेमा पढ्न पाइन्थ्यो। डा. लोहियाको जन्मदिन २३ मार्चमा भएकोले गर्दा प्रदीप गिरी समाजवादका अध्येताहरूलाई डा. लोहियाको बारेमा विमर्शको लागि निमन्त्रणा दिनुहुन्थ्यो।
नयॉ पुस्ताका लागि डा. लोहियाको नेपाली प्रजातान्त्रिक आन्दोलनसँगको सम्बन्धको बारेमा ज्ञात हुनु जरुरी देखिन्छ । खास गरेर रणभूलया रहेका नेपाली कांङ्ग्रेसका युवा जमात समाजवादको सूत्रात्मक प्रयोग र बीपी दर्शनको प्रयोगको लागि डा. लोहियाको दार्शनिक पक्षको बारेमा दृष्टिगोचर हुन आवश्यक देखिन्छ । डा. लोहिया २२ वर्षको किशोर अवस्थामा बर्लिन विश्वविद्यालयको ख्यातिप्राप्त अर्थशास्त्री जायर्वटको शोधनिर्देशमा विद्याथवारिधि गरेर भारतीय स्वतन्त्रता संग्रामको महायज्ञमा होमिनुभएका समाजवादका प्रणेता हुन् । डा. लोहियाको दर्शनलाई आलोकित गर्नुभन्दा नेपाली राजनीतिसँगको उनको सम्पर्क र सम्बन्धको बारेमा बुझ्न उपयुक्त देखिन्छ ।
सन् १९४२ मा भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम ‘भारत छोड’ आन्दोलनताका भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेसका मुर्धन्य व्यक्तित्वहरू गान्धी, नेहरु, मोलाना आजाद र पटेल कैद गरिएका थिए । क्रान्तिको बागडोर युवापुस्ताले सम्हालेका थिए। तीमध्ये जयप्रकाश नारायण र डा. लोहिया आन्दोलनको राप र तापलाई बढाउन नेपालको सप्तरी जिल्ला आई विभिन्न किसिमका कार्यक्रम परिचालित गरेका थिए।
डा. लोहिया र जयप्रकाश नारायणलाई नेपाली काङ्ग्रेसका संस्थापक सदस्य रामेश्वरप्रसाद सिंहको पूर्ण सहयोग र सद्भावसमेत प्राप्त थियो । अंग्रेज सरकारको सूचनालाई आधार बनाई राणा शासकले यी दुई मूर्धन्य नेताहरूलाई सप्तरीको सदरमुकाम हनुमाननगरमा बन्दी बनाइयो । जयप्रकाश र डा. लोहियाको गिरप्mतारीले पूरा भारतमा हाहाकार मच्चियो । रामेश्वर बाबुको पूर्ण सहयोग र समन्वयमा हनुमाननगर जेल तोडी यी व्यक्तित्वहरूलाई कैद मुक्त गरियो।
डा. लोहिया र जयप्रकाश नारायणले फेरि भारतीय स्वतन्त्रताको बागडोर सम्हाले । राणा शासनलाई निर्मूल गर्ने संकल्प डा. लोहियाले हनुमाननगर जेलमा नै प्रण लिए । बीपी कोइरालासँगको सम्पर्क र सम्बन्धलाई उनले घनिभूत रूपले अगाडि बढाए । प्रदीप गिरीले एक आलेखमा प्रस्ट उद्घोष गरेका छन् कि २००४ सालमा हनुमाननगर प्रकरण नभएको खण्डमा यति छिट्टै २००७ साल आउने थिएन।
डा. लोहिया र बीपी कोइरालाको सम्बन्धको आलोकमा लोहियाको नेपाली राजनीतिमा योगदान बुभ्mन उचित हुन्छ । बीपी कोइरालाको सुन्दरीजलको आमरण अनशनताका राण शासनको नियत बीपीको भौतिक शरीको अन्त्य नै गराउनु थियो । इतिहासको त्यो कालखण्डमा बीपीले भारतीय समाजवादी आन्दोलनलगायत स्वतन्त्रता संग्राममा आप्mनो योगदानले गर्दा आप्mनो पहिचान भारतमा समेत बनाइसकेका थिए।
राणाहरूलाई दबाब दिएर बपीलाई कारागारमुक्त गराउन गणेशमानजी र किशुनजी डा. लोहियासँग सम्पर्क गरे । डा. लोहियाले गणेशमानजी र किशुनजीलाई सीधै माहात्मा गान्धीसँग भेट गराए।
गान्धी भावुक हु‘दै आफ्ना निजी सहायक प्यारा लाललाई बीपीको पक्षमा सन्देश लेखेर राणलाई दबाब दिन लगाए। गान्धीले महामानवको रूप लिइसकेका थिए। गान्धीको विरोध र दबाबलाई थाम्न राणामा सार्मथ्य थिएन। अर्थात् बीपीलाई सुन्दरीजलबाट मुक्त गरियो । गान्धीको सहादत हुनुभन्दा ठीक दुई दिनपहिले डा. लोहियाले नै बीपीलाई गान्धीसँग भेट गराएको थियो । त्यो भेटको मूल आशय राणा शासनलाई अन्त्य गराउनु थियो।
भारत स्वतन्त्र हुनबित्तिकै दिल्ली अवस्थित नेपाली राजदूतावासको अगाडि राणा शासनको विरोधमा सत्याग्रह गरेर आफ्नै सरकारबाट जेल चलान भएका व्यक्तित्व डा. लोहिया नै थिए । इतिहासको यो अनुपम र उदाहरणीय घटना हो । सन् १९४२ देखि १९४७ सम्म भारतीय स्वतन्त्रता संग्रामको लागि कैद हुनु र भारत स्वतन्त्र हुनेबित्तिकै नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापनाको लागि कैद हुनु आफैँमा अद्भूत घटना थियो। डा. लोहियाको गिरफ्तारीले गर्दा बीपी कोइरालाई राणा शासनविरुद्ध लड्न अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग र समर्थन प्राप्त भयो।
प्रदीप गिरीका अनुसार नेपाली काङ्ग्रेसको सैद्धान्तिक बहस र दस्ताबेजलाई दिशाबोध गर्न नेपाली काङ्ग्रेसको बैठकमा समेत डा. लोहियाको उपस्थिति हुन्थ्यो । तत्कालीन समयमा जयप्रकाश नारायण, डा. लोहिया र बीपीलाई दक्षिण एसियाका समाजवादका ताराको रूपमा चित्रित गरिन्थ्यो। सन् १९५३ को रंगुनको विश्व समाजवादी आन्दोलनको नेतृत्व लिन बीपीलाई डा. लोहिया र जयप्रकाश नारायणको सक्रिय सहयोग प्राप्त थियो ।
डा. लोहिया र बीपीबीच दार्शनिक सामीप्यतालाई अवलोकन गर्न रूचिकर देखिन्छ । डा. लोहिया र बीपी सुमाकरबाट प्रभावित थिए । अर्थात् सुमाकरको प्रस्तावना ‘समल इज ब्युटिफुल’ थियो । अर्थात् सुमाकर सानो उपकरणको पक्षमा थियो। बीपी र डा. लोहियाले आफ्नो समाजवादको सिद्धान्तमा लघु उद्योगको प्रस्तावनालाई अगाडि सारेका छन्।
डा. लोहियाले राजनीतिमा मिथकको प्रयोग गरेका छन् । प्रत्येक नारीलाई सावित्री होइन, द्रौपदी बन्न उनले आग्रह गरेका छन् । समाजवादलाई प्रत्याभूत गर्न नारी स्वतन्त्रताको पक्षमा आफ्ना आलेख ‘द्रौपदी र सावित्री’मा विस्तृत चर्चा गरेका छन् । उनले माक्र्सवादलाई प्रश्नको घेरामा राखेका छन् । आफ्ना आलेख ‘इकनोमी आफ्टर माक्र्स’ र ‘मिसिङ प्वाइन्ट इन माक्र्सजिम’ मा वर्गविहीनभन्दा जातिविहीन समाजको अवधारणालाई अगाडि बढाएका छन्।
डा. लोहियाले समाजको प्रताडित, पीडित र अपहेलित वर्गको विषेश अवसरको सिद्धान्त प्रतिपादित गरेका छन्। नेपाली काङ्ग्रेसको दस्ताबेजमा विषेश अवसरको सिद्धान्त उल्लेख गरिएको छ। समावेशीको सिद्धान्त बीपीले आफ्नो मन्त्रिमण्डलको गठनलगायत टिकट वितरणसम्म प्रयोग गरिसकेका थिए। नेपाली काङ्ग्रेस समाजवादको सूत्रअनुसार समावेशीको सिद्धान्त प्रयोग गरेको भए १७ हजार नेपालीलाई आफ्नो ज्यान गुमाउनुपर्ने थिएन । समावेशी र जातीय विहीन समाजको निर्माण नै डा. लोहिया र बीपीको समाजवादको प्रस्तावना हो ।
समाजवादको प्राप्तिको लागि सत्याग्रहलाई सबभन्दा प्रमुख अस्त्र मानिएको छ। भारतीय राजनीति वृत्तमा डा. लोहियाले सत्याग्रहलाई प्रचूर मात्रामा प्रयोग गर्दै विभिन्न विभेद्पूर्ण कानुन (नहर एम्ट, गोवा प्याम्ट) लाई निस्तेज गरेका थिए। नेपाली काङ्ग्रेसले नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा समेत सत्याग्रहको प्रयोग इतिहासको विभिन्न कालखण्डमा गरेको पाइन्छ।
अमेरिकामा अश्वेत कानुनविरुद्ध समेत डा. लोहियाले सत्याग्रह गर्दै अमेरिकी सरकारलाई माफी माग्न लगाएका थिए भने पचासको दशकमा प्रिगसटन विश्वविद्यालयमा अल्बर्ट आइन्स्टाइनसँग मानवको मौलिक समस्याको बारेमा डा. लोहियाले शास्त्रार्थ गरेका थिए। उनी नेपालमा कृषि क्रान्तिको प्रयोग र दक्षिण एसियाको विकासको मोडेल प्रयोग भएको हेर्न चाहन्थे । डा. लोहियाले गान्धीवाद र मार्क्सवादबीच लक्ष्मणरेखा कोरेका थिए।
मार्क्सवादमा शक्ति, सामथ्र्य समूह र संगठन हुन्छ भने गान्धीवादमा शक्ति र सामर्थ्यको स्रोतव्यक्तिको निष्ठा, नैतिकता। वर्तमान परिवेशमा नेपाली काङ्ग्रेसले आफ्नो अतीतलाई स्मरण गर्दै भविष्यको स्वरुप र प्रारुपलाई रेखांकन गर्नुपर्दछ। बीपी कोइराला, जयप्रकाश नारायण, डा. लोहिया, नरेन्द्र देवहरूको दर्शनमा मानवमुक्तिका विभिन्न सूत्रहरू छन्। यी सूत्रहरू तेजस्वी र नैतिकवान् नेताहरूबाट नै मुखरित हुन्छ।
वर्तमान नेपाली समाजमा नयॉ राजनीतिक विचारलाई प्रवाह गर्न समाजवादको बारेमा नयॉ बहस चलाउन जूरी देखिन्छ। बीपी कोइरालाका सच्चा मित्र डा. लोहियालाई नमन।