काठमाडौं ।
‘नेपालको पानी जनताको लगानी’ जस्तो शाश्वत अभिव्यक्तिलाई आत्मसात गर्ने हो भने देशमा धेरै प्रकारका जलविद्युत् परियोजनाहरू सम्पन्नका साथै दर्जनौं निर्माणाधीन अवस्थामा छन्।
यी र यस्ता परियोजनाहरूमध्ये १ सय ४० मेघावाट क्षमताको जलाशययुक्त तनहुँ जलविद्युत् आयोजनालको निर्माण कार्यले तीव्र रूपमा गति लिन सकेको देखिँदैन।
नेपालमा अहिलेसम्म निर्माण कार्य सम्पन्न भएका र निर्माणको चरणमा रहेका जति पनि जलविद्युत् परियोजनाहरू छन्, ती सबै रन अफ दि रिभर प्रकारकै छन्।
देशमा यस्ता प्रकारका जलविद्युत् आयोजनाहरू कार्यान्वयनमा ल्याउनुभन्दा जलाशययुक्त आयोजनाहरू निर्माण गर्नु देशको हितको पक्षमा छ । निर्माणाधीन तनहुँ जलविद्युत् आयोजनाको निर्माण कार्य यसको एउटा उत्तम पक्ष हो।
नेपाल विद्युत् प्राधिकरणको अबको निष्कर्ष छ– पानीको वहालको आधारमा जलविद्युत् निस्कने अर्थात् आर ओआर योजनाहरूमा लगानी नगर्ने नीति अवलम्बन गरेको छ। मुलुकको दीर्घकालीन माग र आपूर्तिको आधारमा जलविद्युत् उत्पादन, प्रसारण र वितरणको जिम्मा पाएको प्राधिकरणले जलाशययुक्त आयोजनाहरूलाई नै विशेष प्राथमिकतामा राखेको छ। चरम खडेरीको समयमा पनि आवश्यकताअनुरूप विद्युत् उत्पादन गर्न सकिने हुँदा यस्ता आयोजनाहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्ने उद्देश्य प्राधिकरणको रहेको छ। अहिले देशका धेरै जलाशययुक्त जलविद्युत् आयोजनाहरूबारे विभिन्न चरणमा काम भइरहको छ, जसलाई प्राधिकरणले प्राथमिकताको सूचीमा राखेको छ। मुलुकमा निर्माण सम्पन्न जलाशययुक्त आयोजनाहरूअन्तर्गत ६० मेघाबाट क्षमताको कुलेखानी प्रथम, ३२ मेघावाटको कुलेखानी दोस्रो र १५ मेघाबाटको तेस्रो आयोजना मात्र जलाशययुक्त परियोजनामा पर्दछ । यस क्रममा १४० मेघावाट क्षमताको निर्माणाधीन तनहुँ जलविद्युत् आयोजनाको निर्माणकार्य कछुवा गतिकै चरणमा छ।
देशकै अहिलेसम्मको सबैभन्दा ठूलो जलाशययुक्त यस आयोजनाको निर्माणस्थल तनहुँ जिल्लास्थित मादी र सेती नदीको सङ्गमस्थलभन्दा केही मिटरमाथि दक्षिण सेती नदीमा निर्माणस्थल रहेको छ । यी दुवै नदीको सङ्गमस्थलको उचाइ दमौली बजारभन्दा होचो छ ।
पहाडी जिल्लाका सदरमुकामहरूमा तनहुँको सदरमुकाम दमौलीको उचाइ ३ सय ८ मिटर रहेको छ जुन अत्यन्त होचो भू–भागमा पर्दछ । यस जलाशययुक्त आयोजनाको ताल बन्ने लम्बाइ करिब १८ किमि र पानी भरिँदा पानीको अधिकतम सतह ४ सय १५ मिटर रहने हुँदा सेती नदी किनारको झण्डै ७२६ वर्ग किमि क्षेत्र जलाशयले ओगट्ने छ ।
तनहुँको काँहुशिवपुर भिमाद, छाड्, माझकोट रिसिङ रानीपोखरी, कोटदरबार, जामुने र साभुङ भगवतीपुरजस्ता विगतका गाउँ विकास समिति र ब्यास नगरपालिकाका केही स्थानमा यस आयोजनाको जलाशयक्षेत्र पर्दछ। दमौलीदेखि भिमादसम्म यस आयोजनाको डुबान क्षेत्र पर्छ, जसबाट पर्यटन प्रर्वद्धनमा महत्वपूर्ण योगदान पुग्नेछ । यस आयोजनाको लागि एकहजार छ सय पचास रोपनी डुबान क्षेत्रको जग्गाको क्षतिपूर्तिस्वरूप आयोजनाले वन क्षेत्रको प्रयोग गरेबापत शुरूका दिनमा डुबान जग्गाको मूल्याङ्कन गरी सम्झौता भइसकेको अवस्था छ, तर डबान क्षेत्रमा मानव बस्ती छँदै छैन भने पनि हुन्छ ।
नेपाल विद्युत् प्राधिकरणले जलाशययुक्त जलविद्युत् विकासको लागि गरेको अध्ययनले तनहुँ जलविद्युत्लाई पहिचान गरेको हो । यस आयोजना निर्माणका लागि नेपाल सरकारद्वारा जापान सरकार, जापान अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग नियोग अर्थात् जाइकाको प्राविधिक सहयोगमा स्तरवृद्धि सम्भाव्यता अध्ययन कार्यान्वयन गर्न अनुरोध गरिएको थियो, तदनुरूप जाइकाको टोलीले संवत् २०६२ साल पुसबाट अध्ययन शुरू गरेको हो।
यस आयोजनाको बृहत् अध्ययन डिजाइन कार्य एसियाली विकास बैंकको आर्थिक सहयोगमा सम्पन्न भएको छ। दमौली बजारको दक्षिणतर्फ सेती नदीमा १४० मिटर अग्लो बाँध बाँधेर यस जलाशययुक्त आयोजनाको निर्माण गरिएको छ।
यस आयोजनाको बाँध निर्माण गर्न यसैवर्ष कात्तिक २० गते स्थानीय निकायका जनप्रतिनिधिहरूको सहभागितामा नेपाल विद्युत् प्राधिकरणका कार्यकारी निर्देशक एवम् तनहुँ हाइड्रोपावर लिमिटेड सञ्चालक समितिका अध्यक्ष कुलमान घिसिङले बेलुन उडाएर नदी फर्काउने कार्यको सुभारम्भ गरेर यसरी सेती नदी फर्काइएको छ।
हालको रिसिङ गाउँपालिका र व्यास नगरपालिकाको सीमाना भएर बग्ने सेती नदीलाई १४० मिटर अग्लो कङ्क्रिट मूल बाँध निर्माणस्थलभन्दा माथिल्लो तटीय क्षेत्रबाट ६२७ मिटर लामो सुरुङमार्ग निर्माण गरी नदी फर्काइएको हो । नदीको जलप्रवाहलाई बाँध निर्माणस्थलभन्दा तल्लो तटीय क्षेत्रमा पुनः सेती नदीमै खसालिएको छ।
१२० मिटर अग्लो हेडमार्फत् भूमिगत पावरहाउसमा पानी खसाली विद्युत् उत्पादनसँगै पानी पुनः नदीमै पठाइएको छ। सेती नदीको पानी टनेलमार्फत् यस आयोजनाको जलाशयबाट १९० मिलियन क्युबिक पानी भण्डारण गर्न सकिने क्षमता छ, जसबाट आयोजनाले बाह्रै महिना पूरै क्षमतामा विद्युत् उत्पादन गर्न सक्नेछ ।
पहिलो प्याकेजअन्तर्गत बाँध निर्माणको लागि सोङ्दा कर्पोरेसन भियनाम–कालिका कन्सट्रक्सन प्रालि नेपाल जेभीसँगको ठेक्का सम्झौता २०७८ भदौमा सम्पन्न भई कार्यान्वयनमा आएको हो । यस आयोजनाको हालसम्मको समग्र प्रगति ४८ प्रतिशत रहेको छ । यस्तै, आयोजनाको समग्र निर्माण कार्य २०८३ असारसम्ममा सक्ने लक्ष्य राखिएको छ तर यस आयोजनाको हालत पनि मध्य मस्र्याङ्दीको जस्तो नहोस् भन्ने पक्षमा सबैको अपेक्षा रहेको छ।
तेस्रो प्याकेजअन्तर्गत दमौलीदेखि भरतपुरसम्म २२० केभीको डबल सर्किट प्रसारणलाइन निर्माणका साथै ३४.७ किमि प्रसारण लाइनमा पर्ने ९४ वटा टावरमध्ये ७० वटा टावरहरूको जग हालिएको छ भने २४ वटा टावर निर्माण गरिएको छ । यसअन्तर्गत स्थानीय रूपमा विद्युत् आपूर्तिको लागि घिरिङ गाउँपालिका र बन्दीपुर गाउँपालिकामा ३३÷११ केभीका दुईवटा सवस्टेसन निर्माण गरी सञ्चालनमा ल्याइएको छ । उक्त सवस्टेसनहरूसम्म विद्युत् आपूर्तिका लागि ३३ केभी प्रसारणलाइन निर्माण गरिएको छ । यस सिलसिलामा एडीपीका ऊर्जातर्फका वरिष्ठ निर्देशक प्रियन्था विजयडुङ्गाले कालीगण्डकी जलविद्युत् निर्माण सम्पन्न भएपछि बैंकले तनहुँ जलविद्युत्मा लगानी गरेको उल्लेख गर्दै यस आयोजनाले अवलम्बन गरेका सामाजिक र वतावरणीय सुरक्षाका क्रियाकलापलाई नमूनाको रूपमा दुधकोशी जलविद्युत् आयोजनामा लागू गर्न सकिने तथ्यमाथि प्रकाश पारेका थिए ।
तनहुँ जलविद्युत् आयोजनाको वित्तीय व्यवस्थापनका लागि दातृ निकाय र नेपाल सरकारबीच विगतमा ऋण सम्झौता भएको छ। विभिन्न दातृ निकायहरूको ऋण सहयोगमा निर्माण कार्य सम्पन्न हुने यस आयोजनाको कुल लागत ५० करोड ५० लाख अमेरिकी डलर अर्थात् ५० अर्ब लाग्ने अनुमान गरिएको छ।
यस वित्तीय लागतबाट आयोजनाको निर्माणसहित, प्रसारणलाइन र ग्रामीण विद्युतीकरण समेत समेटिने छ । यस आयोजना निर्माणको लागि एसियाली विकास बैंकले १५ करोड अमेरिकी डलर, जाइकाको १८ करोड ४० लाख अमेरिकी डलर र युरोपियन इन्भेस्टमेन्ट बैंकले ८ करोड ५० लाख अमेरिकी डलर ऋण सहयोग गरेका छन् । यस आयोजनाको लगानीका लागि जापान अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग नियोगले २०६९ फागुन तथा एडीवी र युरोपियन लगानी बैकबीच २०७० वैशाखमा ऋण सम्झौता भएको थियो।
यस्तै, नेपाल सरकार र नेपाल विद्युत् प्राधिकरणले ८ करोड ६० लाख अमेरिकी डलर व्यहोर्ने गरी वित्तीय व्यवस्थापन गरिएको छ । लगानी सम्झौताअनुरूप आयोजना निर्माणको लागि लगानीको स्रोत समयमै जुटे पनि वन तथा जग्गाको समस्या, विस्फोटक पदार्थको अभाव र ठेकेदार कम्पनीको लापरबाहीले गर्दा आयोजनाको निर्माण कार्य सुस्त हुँदै गएको छ जसको कारण तोकिएको समयभित्र निर्माण सम्पन्न हुन सम्भव भएन ।
प्राधिकरण र आयोजनाबीच विद्युत् खरिद सम्झौतासमेत भइसकेको अवस्थामा हो । विद्युत् खरिद बिक्री सम्झौताअनुसार प्राधिकरणले आयोजनाको प्रतियुनिट विद्युत् सुक्खायाममा १२ रुपियाँ र वर्षा याममा ६ रुपियाँमा खरिद गर्नेछ । प्रस्तुत मूल्यमा वार्षिक ३ प्रतिशतका दरले ८ पटकसम्म साधारण मूल्य वृद्धि गर्न पाउने व्यवस्था सम्झौतापत्रमा उल्लेख गरिएको छ । आयोजना सञ्चालन भएको ८ वर्ष एक महिनादेखि प्राधिकरणले खरिद गर्ने विद्युत् दर सुक्खायाममा प्रतियुनिट १५ रुपियाँ र वर्षायाममा ७ रुपियाँ पुग्ने अवस्था रहेको छ ।
बहुचर्चित यस आयोजनाको मुख्य निर्माण कार्यको ठेक्का इटाली र चिनियाँ कम्पनीले प्राप्त गरेका छन् । एकसय चालिस मेघावाट क्षमताको यस आयोजनाको लागि नदी फर्काउने र बाँधसहित कामको जिम्मा इटालियन कम्पनी सीएमसीले प्राप्त गरेको छ भने आयोजनाको सुरुङ, विद्युत्गृह निर्माण र हाइड्रोमेकानिकल तथा इलेक्ट्रोमेकानिकल उपकरण आपूर्ति, जडान एवम् सञ्चालनसहितको काम चिनियाँ कम्पनी सिनो हाइड्रोले प्राप्त गरेको छ।
यी दुवै कम्पनीले आ–आफ्नो कामका लागि सबैभन्दा कम रकम कबुलेकाले छनोट गरिएको आयोजनाको दाबी छ । हेडबकर्स निर्माणको लागि इटालियन कम्पनी सीएमसीले मूल्य अभिवृद्धि करसहित २० अर्ब ६४ करोड ५२ लाखमा टेन्डर हालेको थियो भने आयोजनाको मुख्य भौतिक संरचना र उपकरणको ठेक्का पाएको सिनो हाइड्रो कर्पोरेसन लिमिटेडले मूल्य अभिवृद्धि करबाहेक १३ अर्ब ८ करोड ३५ लाखमा ठेक्का पाएको अवस्था हो । यस आयोजनाको तेस्रो प्याकेजअन्तर्गत आयोजनास्थल दमौलीदेखि भरतपुरमा बनाइने नयाँ सबस्टेसनसम्म ३७ किमि लामो २२० केभीको डबल सर्किट प्रसारण लाइन निर्माण गरिने र यही प्रसारण लाइनमार्फत् आयोजनाको विद्युत् राष्ट्रिय ग्रीड प्रणालीमा जोडिने छ ।
नेपालको आर्थिक विकासमा कोसेढुङ्गा बन्नसक्ने तनहुँ जलविद्युत् आयोजना विगतमा अनेकन राजनीतिक खिचातानी र विवादका कारण सन् २०२० सम्ममा निर्माण कार्य सम्पन्न हुने लक्ष्य लिएर अघिबढेको यस आयोजना अन्ततः ६ वर्षपछि सन् २०२६ मे सम्म धकेलिएको छ, तर अब यस आयोजनाले आफ्नो गन्तव्य स्पष्ट गरेको छ। यस आयोजनाको निर्माण कार्य ढिला हुनुमा पनि तत्कालीन अर्थमन्त्री डा. रामशरण महत र जलस्रोतमन्त्री राधा ज्ञवालीबीचको टकराव नै हो।
नदीको पानी बाँध बाँधेर सञ्चयद्वारा विद्युत् उत्पादन गरिने यो जलविद्युत् आयोजना वर्षैभर निरन्तर विद्युत् आपूर्ति गरिरहने आयोजनाभित्र पर्दछ। त्यसैले बार्है महिना १४० मेघावाट विद्युत् अटुट रूपमा आपूर्ति गर्ने यस आयोजनाले आर्थिक क्रियाकलापलाई बढवा दिई विकासको गतिलाई अगाडि बढाउने अपेक्षा सबै क्षेत्रबाट गरिएको छ।
समयमा निर्माण कार्य सम्पन्न नहुँदा आयोजनाको लागत बढ्न जाने सवाल झनै डरलाग्दो स्थिति बन्नसक्छ । त्यसतर्फ पनि सम्बन्धित पक्ष समयमै सचेत रहनु जरुरी छ। यस आयोजना निर्माणपश्चात् यसले मुलुकको विद्युत् आपूर्तिमा निःसन्देह महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।
यसकारण देशमा जलाशययुक्त आयोजना नबनेसम्म हिउँदमा जलस्तर कम हुनाले नदी प्रवाहमा आधारित आयोजनाले क्षमताको ३३ प्रतिशत मात्रै विद्युत् उत्पादन गर्छन। त्यसैले तनहुँ जलविद्युत् आयोजना जलाशयमा आधारित आयोजना भएकाले हिउँदयामको माग धान्ने क्रममा यसलाई अत्यन्तै महत्वपूर्ण आयोजनाको रूपमा हेरिएको छ, जुन तोकिएको समयावधिमै निर्माण सम्पन्न हुनु आजको आवश्यकता हो ।