राणा प्रधानमन्त्रीहरुले बृटिस इन्डिया गभर्मेन्टको समयमा विगतमा त्यस्तै प्रकृतिको सहयोग प्रदान गरेका थिए । नेपालमा आफ्नो शासन टिकाइराख्ने अभिलाषामा मोहन शमशेरले पनि सोही जहानिया परम्पराको पुनरावृत्ति कायम गरेका थिए । तथापि छरिएको विद्रोहको बीजको अंकुरण निरन्तर भइरहेकै थियो । सन् १६ जुलाई १९४८ (२००५/०४/०१) मा अर्को राजनीतिक दल ‘नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस’ को स्थापना कलकत्तामा भयो ।
सन् ३१ डिसेम्बर १९४८ (२००५/०९/१७) को दिन कलकत्ताको टाइगर सिनेमा हलमा भएको उक्त नवगठित दलको साधारणसभामा क्रमशः पार्टी अध्यक्षमा महेन्द्र विक्रम शाह, महासचिवमा सूर्यप्रसाद उपाध्याय र सहायक महासचिवमा प्रेमबहादुर कंसाकार निर्वाचित भए । त्यस दलको उद्देश्य पनि नेपालबाट राणा तानाशाही तन्त्र फ्याँक्नु नै थियो । त्यस दलको शक्ति भनेको नै जनरल सुवर्ण शमशेर र महावीर शमशेरले उपलब्ध गर्ने अर्थिक सहयोग एवं लक्ष्य प्राप्तिको लागि भारतमा नै घरजम गरी बसेका तर सुवासचन्द्र बोसको ‘आजाद हिन्द फौज’का नेपाली गुरिल्लाहरुसँग संपर्क कायम गर्नु र संगठित गर्ने खुबी थियो । तसर्थ त्यस पार्टीसँग यथेष्ट अर्थ र मजबुत सैन्य पक्ष थियो ।
सुवर्ण शमशेर नेपालको राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेरपछिका प्रधानमन्त्री भीम शमशेरको नाति एवं नेपाली सेनाका जनरल थिए । सन् १९३४ को मार्च महिनातिर जुद्ध शमशेरले राणा शासनको चरित्र अनुसार संगठनभित्र एक नियमित मानिस काँटछाँट गर्ने प्रक्रियामा कमान्डर–इन–चिफ रुद्र शमशेर र उनका नजदिकका पारिवारिक सदस्यहरु काठमाडौंबाट धपाएर बाहिर पदस्थापना गरिदिए ।
जनरल सुवर्ण शमशेर पनि आफ्ना पिता हिरण्य शमशेर र काकाको छोरा जनरल महावीर शमशेरको साथमा काठमाडौंबाट बाहिरिनुप-यो । उनीहरु देखावटी तवरमा शान्तिपूर्ण र व्यापारिक कारोबार गरेर कलकत्तामा बसोबास गरी बसे तर मनमा बदलाको भावना बोकेकै थिए । साथमा आफन्त पर्ने महेन्द्र विक्रम शाह पनि थिए जसले पाएको प्रथम अवसरमा नै आफ्नो रिस पोखेका थिए । उनले टंकप्रसाद आचार्यलाई साइक्लोस्टायल किन्न रकम दिएका थिए, जसले राणाहरुको निद हराम गरेको थियो र अन्य घटनाहरुका लागि पनि खर्च दिने गर्थे ।
सन् १९४६, डिसेम्बरमा राजा त्रिभुवनले बेस्करी छाती दुखेको भन्दै कलकत्तामा परीक्षण गराई उचित औषधोपचार गराउने इच्छा व्यक्त गरेका थिए । त्यसको लागि प्रधानमन्त्री पद्म शमशेरले आवश्यक व्यवस्था मिलाइदिए । साथै साना छोराहरु राजकुमार हिमालय र राजकुमार बसुन्धरालाई समेत आफ्ना पितासँगै जाने अनुमति दिए । टन्सिल अलिकति सुन्निनुबाहेक राजा भलाचंगा नै थिए । उनको खास मकसद कलकत्तामा बसिरहेका असन्तुष्ट राणाहरुसँग भेटेर नेपालबाट राणा तानाशाहलाई फ्याँक्ने बाटो पहिल्याउनुबारे छलफल गर्नु थियो । कलकत्तामा बोरिस लिसानेभित्चले सञ्चालन गरिराखेको ३०० क्लबमा उनीहरुबीच भेटघाटको थलो निर्धारण गरिएको थियो ।
सन् १९४६ को एक साँझ हिमालयन उड्डयनका मालिक तथा कलकत्तामा अन्य विभिन्न थुप्रै व्यापारलगायत घरजग्गाको कारोबार गरिबसेका सफासुग्घर र छरितो देखिने अति धनाढ्य जनरल महावीर शमशेर र राजा त्रिभुवन एकसाथै देखा परे । राजाले विभिन्न विषयका धेरै किताब, जर्नल एवं राजनीति र सरकारबारे जानकारीमूलक पुस्तकहरुको माग गरेका थिए । जसलाई बोरिसले सहजै उपलब्ध गराए । तिर्खाएको व्यक्तिलाई पानी पिलाउने जस्तो यस कार्यले लामो समयसम्म रहने मित्रताको शुरुवातसमेत गरेको थियो ।
राजा ३०० क्लबमा जानु एउटा अति चतु-याइँ तवरमा कार्यान्वयन गरिने षड्यन्त्रको कथाजस्तै भएको थियो । सन् १९४६ को राजाको भ्रमणको लागि कर्नेल चन्द्रबहादुर थापालाई राजाको एडीसी बनाइएको थियो । उनले राजाको हेरचाह गर्नुबाहेक राजासँग भेटघाट गर्न आउने व्यक्तिहरुबारे प्रधानमन्त्रीलाई रिपोर्ट पनि गर्नुपथ्र्यो ।
विगतका अन्य एडीसीहरुलाई भैmँ थापालाई पनि चतु-याइँका साथ पन्छाउन आवश्यक थियो । यसको लागि थापालाई दिइने भोड्कामा आवश्यक मात्रामा अफिम मिलाई दिए पुग्थ्यो । भोड्का र अफिम उपलब्ध गराउने कार्य बोरिसले नै गरेका थिए । कर्नेललाई पन्छाउने काम सकेर निश्चिन्त बनेका सबैले निर्धारित गोप्य मिटिङ गर्न बसे । सुवर्ण शमशेर र नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेसका अन्य सदस्यहरुसँग भेट गर्नुबाहेक राजा त्रिभुवनले भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसका रफी अहमद किदवाई र पण्डित नेहरुसँग पनि सम्पर्क कायम राखका थिए । त्यस्तो अवस्थामा उनका छोराहरु राजकुमार बसुन्धरा र राजकुमार हिमालयले मध्यस्थताको काम गर्ने गर्थे ।
नेपालको अवस्था जान्न र प्रधानमन्त्रीको चरित्र ठम्याउन पण्डित नेहरुले प्रधानमन्त्री पद्म शमशेरसँग भेट गरेका थिए । उनले पद्म शमशेरलाई दृढता फितलो भएको र उनैको उत्तराधिकारी एवं बहालवाला कमाडन्डर–इन–चिफ मोहन शमशेरसंग थुरथुर डराउने व्यक्तिको रुपमा पाएका थिए । राजा त्रिभुवन राणा तानाशाही उखेलेर फ्याँक्न दृढ निश्चयी भएको पनि नेहरुले बुझेका थिए । नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेसका शिष्ट एवं परिष्कृत व्यक्तित्वका धनी महासचिव सूर्यप्रसाद उपाध्यायले राजाको भावनालाई समर्थन गरेका थिए ।
भारत छोड आन्दोलनताका रफी अहमद किदवाईसँगै उपाध्याय पनि भ्यालखानामा थुनिएका थिए । अलाहबादको बन्दीगृहमा साथै बिताएका दिनहरुमा उनीहरुबीच घनिष्ट मित्रता कायम भयो । तसर्थ उपाध्यायले नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेसको उद्देश्यबारेको पत्र ‘…वर्तमान सामन्ति तानाशाही शासन व्यवस्थाको विरुद्ध लड्न र त्यसको बदलामा नेपालको संवैधानिक राजाको नेतृत्वमा जनउत्तरदायी र प्रजातान्त्रिक सरकारको स्थापना गर्न…’ भनी पढेर सुनाउँदा पण्डित नेहरुले बडो ध्यानपूर्वक सुनेका थिए ।
उद्देश्यमा निरंकुश राणा शासन निश्चित तवरमा फ्याँकी छोड्ने प्रतिबद्धता जनाइएको थियो, जसको लागि सशस्त्र बलको आवश्यकता थियो । यो फौजलाई भारतमा नै तालिम दिनु र शस्त्रबाट सुसज्जित गर्नुपर्ने थियो । तसर्थ पार्टीको यस्तो क्रियाकलापप्रति भारत सरकारले आँखा चिम्लनुपरेको थियो । उपाध्याय नेहरुसँग यस्तो सुविधा लिन सक्षम थिए । पार्टीले यस्ता लडाकू बलको लागि भर्ना लिन, हतियार बन्दोबस्त गर्न र तालिम दिन सुन्दरराज चालिसे, थिरबम मल्ल, पूर्णसिंह खबास र अन्यलाई नियुक्त गरको थियोे । मल्लले भारतको सिलोङ र बर्माबाट हतियार एकठ्ठा गरेको थियो । भारतको समाजवादी पार्टीका कार्यकर्ता तथा राममनोहर लोहिया र जयप्रकाश नारायणका शिष्य भोला चटर्जीले मल्ललाई बर्माको समाजवादी पार्टीबाट हतियार प्राप्त गर्न सहयोग गरेका थिए ।
राजा त्रिभुवनको लागि राणालाई उखेलेर फ्याँक्ने मूल लक्ष्य लिएर अघि बढेका अन्य विद्रोही समूहहरुका साथमा उस्तै लक्ष्य बोकेको नेपाल डेमोक्रेटिक कांग्रेस पनि स्वागतयोग्य भयो । सन् १९३६ को प्रजा परिषद्को मामिलामा भै यो राजनीतिक पार्टी गठनमा पनि उनको प्रत्यक्ष संलग्नता स्पष्ट थियो । हुन त नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको पनि राणा शासन व्यवस्थालाई फ्याँकी संवैधानिक राजतन्त्रको नेतृत्वको सरकार स्थापना गर्ने समान उद्देश्य रहेको भए तापनि उक्त पार्टीको स्थापनामा राजा त्रिभुवनको प्रत्यक्ष संलग्नता थिएन । तथापि उनीहरुप्रति उनको निश्चितरुपमा सहानुभूति रहेको थियो । यसका प्रमुख व्यक्तिहरुले पर्याप्त र उल्लेखनीय आधार खडा गरिसकेका थिए । धक्का दिन सक्ने क्षमताको पनि प्रदर्शन गरिसकेका थिए । तसर्थ राजा उनीहरुको अर्को कार्यलाई बडो उत्सुकतापूर्वक पर्खी बसेका थिए ।
त्यसरी सन् १९४९ दुई घटनाक्रमबाट शुरुवात भएको थियो ।
नेपालका भ्यालखानाहरु नेपाल प्रजा पञ्चायतका कार्यकर्ताहरु र उनीहरुप्रति सहानुभूति राख्नेहरुलगायत नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसका जुन पछि नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस घोषित भएको थियो, त्यसका कार्यकर्ताहरुले भरिन थाले । भद्रगोल जेलको बन्दी जीवन स्वस्थकर र कल्याणकारी थिएन । बन्दी संख्यामा वृद्धि हुनाले जेलको अवस्था झन् खराब बन्नु नै थियो । त्याो त्यही भ्mयालखाना थियो, जहाँ पहिला सन् १९४० मा गणेशमान सिंह र प्रजा परिषद्का अन्यलाई थुनेर राखिएको थियो । त्यस बेला त्यहाँभित्रको सुधार प्रयासमा गणेशमानले आमरण अनशनमा बस्ने धम्की दिएका थिए भने अहिले बी.पी. कोइराला, त्रिरत्न तुलाधर र गौरीभक्त प्रधानले पनि गणेशमानको अनुशरण गरिरहेका थिए ।
(क्रमशः अर्को मंगलबार)