असर २४ गते लोकसेवा

वस्त७३घढसगत सामग्री

१. २०१५ सालमा सोह्रांै योजनाले ख७३घढसला सरकार स७त्रगयतसचकाङ्क
कति प७३घढस¥याउने लक्ष्य लिएको छ ७तिस
– ० दशमलव ६३
२. आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको श७३घढसरुआत
कहिलेदेखि भएको हो ७तिस
– सन् १९५०
३. संरक्षित क्षेत्रले नेपालको क्षेत्रफलको कति प्रतिशत
भ७त्रगयतस–भाग ओगटेको छ ७तिस
– २३ दशमलव ४ प्रतिशत
४. ह्यारी पोर्टर एन्ड द फिलोसफर स्टोन प७३घढसस्तकका
लेखक को ह७३घढसन् ७तिस
– जेके रोलिङ
५. विश्वकै पहिलो जिरो कार्वन सिटी घोषित गरिएको शहर
क७३घढसन हो ७तिस
– य७त्रगयतसएईको मस्दार शहर
६. एलिजा भनेर एआईको सिर्जना कसले गरेका थिए ७तिस
– जोसेफ विनेबाउम
७बmउस. नेपालले कहिलेसम्म उच्च मध्यम आय भएको
म७३घढसल७३घढसकमा परिणत ह७३घढसने दीर्घकालीन लक्ष्य लिएको छ ७तिस

– सन् २०४३
८. नेपालको पहिलो महिला उपक७३घढसलपति को ह७३घढसन् ७तिस
– भ७त्रगयतसषण ७नतसेष्ठ (स७३घढसद७त्रगयतसरपश्चिमाञ्चल विश्वविद्यालय)
९. नेपालको बेरोजगारी दर कति रहेको छ ७तिस
– ११ दशमलव .४ प्रतिशत
१०. डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्क कहिले स्वीकृत भएको हो
७तिस
– २०७बmउस६ कात्तिक ५ गते
११. प्रिज्मको प्रयोग गरी स७त्रगयतसर्यको प्रकाशबाट विभिन्न
सात रङका किरण छ७३घढसट्याउने प्रक्रियालाई के भनिन्छ ७तिस
– प्रकाश विच्छेदन
१२. ब७३घढसद्धले ज्ञान प्राप्त गरेपछि आफ्नो पहिलो
उपदेश कहाँ दिएका थिए ७तिस
– सारनाथ
१३. जिरो नेट एड भन्नाले के ब७३घढसझिन्छ ७तिस
– अर्थव्यवस्था सबल भई विदेशी सहयोग नचाहिने अवस्था
१४. भ्रष्टाचार निवारणका सम्बन्धमा प्रधानमन्त्री
जङ्गबहाद७३घढसर राणाको पालामा स्थापित अड्डाको नाम के हो ७तिस
– धर्म कचहरी
१५. विकिलिक्सका संस्थापक को ह७३घढसन् ७तिस
– ज७३घढसलियन असान्ज

१६. बेलायतका नवनिर्वाचित प्रधानमन्त्री को ह७३घढसन् ७तिस
– किअर स्टार्मर
१७बmउस. नयाँ ग्रह पत्ता लागेको सैद्धान्तिक आधार प्रस्त७३घढसत
गर्ने नेपाली वैज्ञानिक को ह७३घढसन् ७तिस
– स७३घढसमन सत्याल
१८. अस्वीकार्य व्यक्ति (पर्सन ननग्राटा) भन्नाले के
ब७३घढसझिन्छ ७तिस
– क७त्रगयतसटनीतिक शिष्टाचार अन्तर्गत विशेष स७३घढसविधा प्रदान
गरिएकोमा त्यस्तो स७३घढसविधाको द७३घढसरुपयोग गर्ने एवं
क७त्रगयतसटनीतिक मर्यादाको उल्लङ्घन गर्ने व्यक्तिलाई
होस्ट कन्ट्रीद्वारा अस्वीकार भनी घोषणा गरिएको
व्यक्ति

विषयगत सामग्री

१. आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको उपयोग क७३घढसन–क७३घढसन
क्षेत्रमा गर्न सकिन्छ ७तिस आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको
महत्व र सिद्धान्त माथि प्रकाश पार्दै यसको कार्यान्वयन
गर्न उत्पन्न ह७३घढसने समस्या एवं च७३घढसनौती उल्लेख
गर्न७३घढसहोस् ।
पृष्ठभ७त्रगयतसमि

 आर्टिफियल इन्टेलिजेन्स विज्ञान र प्रविधिको
संयोजन हो, ज७३घढसन गणित, मनोविज्ञान, कम्प्य७३घढसटर विज्ञान,
जीव विज्ञान, इन्जिनियरिङ र भाषाविज्ञानमा आधारित भई
मानवले जस्तै सोच्न र कार्य गर्न सक्ने क्षमता मेसिनमा
विकास ह७३घढसन्छ ।
 एआईलाई सङ्किर्ण एआई, सामान्य एआई र
स७३घढसपर ए आई गरी तीन प्रकारमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।
 आर्टिफियल इन्टेलिजेन्सलाई नेपालीकरण
गर्दा कृत्रिम बौद्धिकता भन्ने गरिन्छ, ज७३घढसन मेसिनमा
आधारित प्रणाली हो, जसले मानव व्यवहारहरुको अन७३घढसशरण
गर्न सक्दछ ।
आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको उपयोग गर्न सकिने
क्षेत्रहरु
(क) स्वास्थ्य सेवा
(ख) कृषि
(ग) शिक्षा
(घ) पर्यटन
(ङ) स्मार्ट शहर यातायात र प७त्रगयतसर्वाधार विकास
(च) वातावरणीय अनग७३घढसमन तथा विपद् व्यस्थापन
(छ) प्राकृतिक स्रोत व्यवस्थापन
(ज) सांस्कृतिक कला र भाषा अन७३घढसवाद

(झ) वित्तीय क्षेत्र
(ञ) स७३घढसशासन र सार्वजनिक सेवा
आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सका सिद्धान्तहरु
य७३घढसनेस्कोले घोषणा गरेका दश आधारभ७त्रगयतसत सिद्धान्तहरु
देहायबमोजिम रहेका छन् ः–
 एआई प्रणालीको प्रयोग सामाजिक स्कोरिङ वा
बह७३घढसनिगरानीको उद्देश्यका लागि प्रयोग नगरी आवश्यकता
र समान७३घढसपातिकताको सिद्धान्तबाट नियन्त्रित ह७३घढसन७३घढसपर्ने ।
 एआई प्रणालीबाट उत्पन्न ह७३घढसने च७३घढसनौतीलाई
मानव जाति पर्यावरणको कल्याण ह७३घढसने गरी सम्बोधन
गर्न७३घढसपर्दछ ।
 एआई सरोकारवालाहरुको निष्पक्षता र भेदभावरहितताको
प्रत्याभ७त्रगयतसत गर्न७३घढसपर्दछ ।
 एआई प्रविधिबाट ह७३घढसनसक्ने मानवीय, सामाजिक,
सांस्कृतिक, आर्थिक र पर्यावरणीय प्रभावको नियमित
परीक्षण गरिन७३घढसपर्दछ
 एआई प्रणालीको सम्प७त्रगयतसर्ण जीवनचक्रमा
गोपनीयताको स७३घढसरक्षा ह७३घढसन७३घढसपर्दछ ।
 एआई प्रणालीहरुबाट उत्पन्न ह७३घढसने नैतिक र
कान७३घढसनी दायित्व मानिसलाई दिन सम्भव छ भनी स७३घढसनिश्चित
गर्न७३घढसपर्दछ ।

 लोकतान्त्रिक शासनलाई समर्थन गर्ने एआई
प्रणालीहरु पारदर्शी र व्याख्याम७त्रगयतसलक बनाउन पहल
गर्न७३घढसपर्दछ ।
 एआई प्रणालीका लागि जवाफदेहिता स७३घढसनिश्चित गर्न
उपय७३घढसक्त निगरानी, निरीक्षण, प्रभाव म७त्रगयतसल्याङ्कन,
लेखापरीक्षणसहितको उचित प्रबन्ध गर्ने संयन्त्रको विकास
गरिन७३घढसपर्दछ ।
 एआई प्रविधिहरुको जनचेतना र ब७३घढसझाइलाई
बढावा दिन७३घढसपर्दछ ।
 राज्यहरु आ–आफ्नो क्षेत्रभित्र उत्पन्न ह७३घढसने वा क्षेत्र
ह७३घढसँदै जाने डाटालाई नियमन गर्न सक्षम ह७३घढसन७३घढसपर्दछ ।
आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको महत्व
 विशेषज्ञ प्रणालीहरू सिर्जना गर्दै यस्तो प्रणाली
मार्फत प्रयोगकर्तासँग बौद्धिक व्यवहार प्रदर्शन गर्न
 मानिसले जस्तै ब७३घढसझ्ने, सोच्ने, सिक्ने, व्यवहार
प्रदर्शन गर्न सक्ने र अन्तरक्रिया गर्न सक्ने
प्रणालीहरू सिर्जना गरी मानव ब७३घढसद्धिमत्ता लाग७त्रगयतस गर्न
 बारम्बार गर्न७३घढसपर्ने कार्यहरूलाई स्वचालित तरिकाले
सञ्चालन गर्न
 मानव संशाधनहरूलाई थप जटिल र रचनात्मक कार्य
गर्नको लागि समय बचत गर्न

 एआई प्रणालीको दक्षताले त्र७३घढसटिहरूलाई कम गर्न
र प्रक्रियालाई छिटो तरिकाले सञ्चालन गर्न
 डाटाहरुलाई छिटो र सही रूपमा विश्लेषण गर्न
 डाटाका विभिन्न ढाँचाहरू, प्रवृत्तिहरू र
अन्तर्दृष्टिहरू पत्ता लगाउन
 डाटाबाट अर्थप७त्रगयतसर्ण अन्तर्दृष्टि प्राप्त गर्न, निर्णय
लिन र रणनीति निर्माण गर्न
 डाटाको ढाँचा र अन७३घढसक्रमहरू पहिचान गर्न
 विभिन्न एल्गोरिदमहरू विकास गर्न र परिष्कृत गर्न
 एआई प्रणालीहरूलाई निरन्तर स७३घढसधार गर्न र
नयाँ सीपहरू प्राप्त गर्न
 उत्पादन, प्रक्रिया र प्रणालीहरूमा बौद्धिकता
थप्दै, तिनीहरूको कार्यक्षमता र अन७३घढसक७त्रगयतसलनता बढाउन
 एआई सञ्चालित सिफारिसहरुले प्रयोगकर्ताको
अन७३घढसभवहरुमा स७३घढसधार गर्न
 अपव्ययहरुको न्य७त्रगयतसनीकरण गर्दै स्रोत दक्षतामा
योगदान गर्न
 लागत वचत गर्न७३घढसका साथै प्रभावकारी स्रोत विनियोजन र
दिगोपन कायम गर्न
आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको कार्यान्वयन गर्न
उत्पन्न ह७३घढसने समस्या एवं च७३घढसनौतीहरु

 एआईको विकास प्रयोग र उपयोगका सम्वन्धमा
क्षमता, अन७३घढसभव र विज्ञताको कमी रहन७३घढस
 एआईको कार्यान्वयनका लागि डाटाको पह७३घढसँचमा
अवरोध रहन७३घढस
 सक्षम डाटा इकोसिस्टमको अभाव रहन७३घढस
 एआईको विकास प्रयोग र उपयोगका लागि साक्षरताको
कमी रहन७३घढस
 एआईको विकास प्रयोग र उपयोगका लागि उच्च
लागत र स्रोतको आवश्यकता रहन७३घढस
 डाटाको स७३घढसरक्षा र गोपनीयता सम्बन्धी नीतिगत र
कान७३घढसनी व्यवस्थाको अभाव रहन७३घढस
 एआईको विकास प्रयोग र उपयोगका सम्बन्धमा
पर्याप्त सहकार्य र समन्वय ह७३घढसन नसक्न७३घढस
 सवै क्षत्रहरुमा एआईको प्रयोग आवश्यक भएको तर
एआईको आफ्नै प्रणाली विकास नह७३घढसनाले आयातीत
प्रविधिको प्रयोग ह७३घढसँदा डाटा स७३घढसरक्षा र गोपनीयतामा
समस्या ह७३घढसन७३घढस
 निष्पक्षता र नैतिकताको अवलम्बन
 पारदर्शिता, जवाफदेहिता र उत्तरदायित्वको स७३घढसनिश्चितता
 बौद्धिक सम्पत्तिको प्रभावकारिताको अभावमा एआईको
अन७३घढससन्धान र विकासमा चाख नह७३घढसन७३घढस

 प्रभाकारी एआईको प्रयोगका आवश्यक पर्ने
अन७३घढससन्धानमा कमी ह७३घढसन७३घढस
 नेपालमा कृत्रिम ब७३घढसद्धिमत्ताको विकास र प्रयोगमा
कम्प्य७३घढसटेसनल स्रोतहरूको उपलब्धताको अभाव
 सरकारको स्पष्ट मार्गचित्र र प्राथमिकता क्षेत्र परिभाषित
नह७३घढसन७३घढस
 नियामक वा नियन्त्रण गर्ने निकायको अभाव
निष्कर्ष
आर्टिफियल इन्टेलिजेन्सलाई स्वास्थ्य रोग, निवारण
र उपचार, वित्तीय सेवा एवं विश्लेषण, निर्माण तथा
उत्पादन, शिक्षा र विकास, संचार र अन७३घढसभव स७३घढसधार, सांगठनिक
प्रबन्ध, सरकारी सेवा, अन७३घढससन्धान, विकास कृषि र पर्यटन
जस्ता क्षेत्रमा उपयोग गरी असिमित लाभ हासिल गर्न सकिन्छ
।

२. संगठनमा तनाव उत्पन्न ह७३घढसन७३घढसका कारणहरु
उल्लेख गर्दै संगठनमा उत्पन्न ह७३घढसने तनाव व्यवस्थापनका
उपायबारे चर्चा गर्न७३घढसहोस् ।
पृष्ठभ७त्रगयतसमि
 व्यक्तिमा अन७३घढसभ७त्रगयतसत ह७३घढसने मानसिक दबावको अवस्था नै
तनाव हो ।

 परिस्थितिजन्य माग र आप७त्रगयतसर्तिबीचको असन्त७३घढसलनका
कारण मानिसको जीवनमा पर्ने शारीरिक तथा मानसिक असरको
परिणामलाई नै तनावका रूपमा लिन सकिन्छ ।

संगठनमा तनाव उत्पन्न ह७३घढसन७३घढसका कारणहरु
 प्रतिक७त्रगयतसल कार्य वातावरण
 आन्तरिक तथा बाह्य सम्बन्ध
 अनावश्यक हस्तक्षेप
 संगठनात्मक प७३घढसरस्कार प्रणाली
 संगठनात्मक प७३घढसरस्कार प्रणाली
 दोहोरो तथा अस्पष्ट भ७त्रगयतसमिका
 च७३घढसनौती र कठिनाइको सामना गर्न नसक्न७३घढस
 अवसरको असन्त७३घढसलित वितरण
 व्यक्तिगत मनोवृत्ति र संक७३घढसचित धारणा
तनावहरु व्यवस्थापनका उपायहरु
 ग७३घढसनासो स७३घढसन७३घढसवाइ संयन्त्रको निर्माण
 न्यायप७त्रगयतसर्ण संगठनात्मक प७३घढसरस्कार प्रणाली
 राइट म्यान इन राइट प्लेस
 सहभागितात्मक तथा अन्तरक्रियात्मक कार्य वातावरणको
व्यवस्थापन
 पीरमर्का र ग७३घढसनासो तथा असन्त७३घढसष्टिको यथेष्ट सम्बोधन

 सबैको अपनत्व ह७३घढसने वातावरण
 कार्य सम्पादनमा ख७३घढससी ह७३घढसने वातावरण सिर्जना गर्ने
 सकारात्मक दृष्टिकोण य७३घढसक्त म७त्रगयतसल्यांकन
प्रणालीको प्रयोग
 प्रतिसोधको भावना छोड्ने
 सहभागितात्मक सहमतीय प्रणालीको विकास गर्ने
 आ–आफ्नो मनोवृत्ति परिवर्तन गर्ने
 यथार्थवादी आशा र व्यवहारको विकास गर्न७३घढसपर्ने
 व्यवस्थित र संगठित ह७३घढसने
 सधैं समय योजना बनाउने, तालिका बनाउने, आफ्नो
प्राथमिकताहरू निर्धारण गर्ने
 व्यस्त दिनको समय समयमा आराम लिने बानीको विकास
गर्ने
 परिस्थितिको म७त्रगयतसल्यांकन गर्ने र काम गर्ने
 नियमित व्यायामको लागि समय दिने
 सन्त७३घढसलित जिवनयापनका लागि विभिन्न गतिविधिमा
सहभागी ह७३घढसने
 प्रत्येक दिन कति कार्य प्रभावकारी ढंगले गर्न
सकिन्छ त्यसको प्रक्षेपण गर्ने र सो अन७३घढससारको यथार्थ
कार्य योजना बनाउने

 सम्पादित कार्यको ग७३घढसणस्तर कायम राख्न पर्याप्त समय
लगाएर कार्य गर्ने
 प्रफ७३घढसल्लित ह७३घढसने
 वि७नतसाम प्रविधिहरू मार्फत आनन्द लिने, रमाउने
निष्कर्ष
परिवर्तित वातावरण अन७३घढसक७त्रगयतसल व्यक्तिको व्यवहारमा पनि
रूपान्तरण गरी तनावलाई सिर्जनात्मक र रचनात्मक
बनाई व्यक्तिको शारीरिक एवं मानसिक सन्त७३घढसलन कायम
राख्न सकेमा मात्र क७३घढसनै पनि व्यक्तिले आफ्नो लक्ष्य
उद्देश्य हासिल गर्न सक्दछ ।

३. नेपालको निजामति सेवामा गरिएका उत्प्रेरणा
सम्बन्धी व्यवस्थाका सकारात्मक र नकारात्मक पक्षहरु
के–के ह७३घढसन् ७तिस निजामति सेवामा उत्प्रेरणाका अवरोधक
तत्वहरु पहिचान गरी निजामति सेवामा उत्प्रेरणा अभिवृद्धि
गर्न उपय७३घढसक्त उपायहरु प्रस्त७३घढसत गर्न७३घढसहोस् ।
पृष्ठभ७त्रगयतसमि
 क७३घढसनै पनि काम गर्नका लागि उत्पन्न ह७३घढसने इच्छा वा
जाँगर एवं व्यक्तिलाई काम प्रति जागृत वा प्रयासरत
गराउन गरिने क्रियाकलाप नै उत्प्रेरणा हो ।

 संगठनका अपेक्षित उपलब्धिहरु हासिल गर्न
कर्मचारीलाई आफ्नो काम प्रति उत्प्रेरित गर्न उसका
इच्छा, आकांक्षा र आवश्यकताहरुलाई सम्बोधन
गर्न७३घढसपर्दछ ।
सकारात्मक पक्षहरु
 सीमित स्रोत साधन भए पनि सेवाप्रति आकर्षित वृत्ति
विकासको अवसर
 सामाजिक प्रतिष्ठा
 निजामती सेवालाई स७३घढसरक्षित भबिष्यका रूपमा लिइने
 सेवाको स७३घढसरक्षा
 अवकासपछि निवृत्तिभरणको व्यवस्था
 औषधि उपचार, बीमा लगायतका मौद्रिक र गैरमौद्रिक
स७३घढसविधाको व्यवस्था
 अवकासपछि पनि सरकारी सेवाप्रति आकर्षण
 बढ७३घढसवा, अध्ययन बिदा लगायतका सेवा–स७३घढसविधाहरुको
व्यवस्था
नकारात्मक पक्षहरु
 न्य७त्रगयतसन आर्थिक स७३घढसविधा (तलब भत्ता)
 वृत्ति विकास योजना नह७३घढसन७३घढस
 सेवा स७३घढसविधामा विभेद
 राइट म्यान इन राइट प्लेस नह७३घढसन७३घढस

 कार्यवातावरण अन७३घढसक७त्रगयतसल नह७३घढसन७३घढस
 कार्य जिम्मेवारी स्पष्ट रूपमा विभाजित नगरिन७३घढस
 दण्ड र प७३घढसरस्कार प्रभावकारी नह७३घढसन७३घढस
 स्वयं उत्प्रेरित भएर गर्नेको पनि उपय७३घढसक्त
म७त्रगयतसल्यांकन नह७३घढसन्जेल क्रमशः उत्प्रेरणा घट्दै
जाने अवस्था रहन७३घढस
उत्प्रेरणाका अवरोधक तत्वहरु
 कार्य जिम्मेवारी स्पष्ट नह७३घढसन७३घढस
 पद र अन७३घढसभवको उचित कदर नह७३घढसन७३घढस
 समान अवसरको आधारमा वृत्ति विकास प्रणाली नह७३घढसन७३घढस
 व्यक्तिगत वृत्ति विकासका पर्याप्त प्रावधान नह७३घढसन७३घढस
 सरुवा र पदस्थापन प्रणाली वैज्ञानिक र व्यावहारिक नह७३घढसन७३घढस
 तालिम, सेमिनार तथा अवलोकन भ्रमणको अवसरमा समानता
नह७३घढसन७३घढस
 तलब भत्ता तथा अन्य स७३घढसविधा जीवनयापनका लागि
पर्याप्त नह७३घढसन७३घढस
 प७३घढसरस्कार र दण्डको व्यवस्था उत्प्रेरणालाई प्रवद्र्धन
गर्ने खालको नह७३घढसन७३घढस
 कार्य वातावरण अन७३घढसक७त्रगयतसल नह७३घढसन७३घढस
 सेवा स७३घढसविधा अपर्याप्त तथा असमानता

 कार्यसम्पादन स७त्रगयतसचक को अभाव र केही भएका
कार्यालयमा पनि औपचारिकतामा सीमित छ कार्य विवरणको
अभावले कार्य सम्पादन प्रभावकारी नह७३घढसन७३घढस
उत्प्रेरणाका अभिवृद्धिका उपय७३घढसक्त उपायहरु
 नतिजाम७त्रगयतसलक कार्यतालिका अनिवार्य बनाइन७३घढसपर्ने
 तलब भत्ताको व्यवस्थालाई वास्तविक धरातलमा ल्याउने
 कार्यसम्पादन प्रोत्साहन कोष र कार्यसम्पादन
बीचको सम्बन्ध
 कार्यजिम्मेवारी र कर्मचारीको मनोबलबीच सन्त७३घढसलन
ल्याउने
 कर्मचारीको योग्यताको बिकास र उत्प्रेरणाका
प्रावधानहरू
 राजनीतिकरणबाट म७३घढसक्ति
 कार्यवातावरण र कार्य स७३घढसरक्षाको अवस्थामा स७३घढसधार
 समान अवसर र लाभ
 कर्मचारी परिवार र सन्ततिको हेरचाह
 कर्मचारीको तनावलाई यथोचित व्यवस्थापन
 कार्य सम्बन्धलाई कामको उपलब्धि सँग आबद्ध
गर्ने
 कार्य स्वतन्त्रताको व्यवस्था
 बाह्य हस्तक्षेपबाट म७३घढसक्त

 वृत्ति विकासका लागि समान अवसर
 सामाजिक स७३घढसरक्षा
 लर्निङ संगठन संस्थाको बिकास
 आर्थिक तथा गैरआर्थिक स७३घढसविधा बीच सामञ्जश्यता र
सन्त७३घढसलन
निष्कर्ष
कर्मचारीको उत्प्रेरणा उसले पाउने उपलब्धि, उन्नति,
विकास, पहिचान, सम्मान, जिम्मेवारी, अवसर, अधिकार,
संगठनको नीति, स७३घढसपरीवेक्षकको व्यवहार, कार्य वातावरण तथा
कर्मचारीबीचको अन्तरसम्बन्धमा निर्भर रहन्छ ।

४. डिजिटल भ७३घढसक्तानी प्रणालीको कार्यान्वयनबाट
के–कस्ता उपलब्धिहरु हासिल भएका छन् ७तिस डिजिटल
भ७३घढसक्तानी प्रणालीको कार्यान्वयनमा देखिएका समस्या
पहिचान गरी समाधानका उपायहरु प्रस्त७३घढसत गर्न७३घढसहोस् ।
पृष्ठभ७त्रगयतसमि
 एक व्यक्ति वा संस्थाले अर्को व्यक्ति वा
संस्थालाई क७३घढसनै पनि वस्त७३घढस तथा सेवा उपलब्ध गराए बापत
दिन७३घढसपर्ने भ७३घढसक्तानी मोबाइल, इन्टरनेट वा अन्य
क७३घढसनै विद्य७३घढसतीय भ७३घढसक्तानी उपकरणमार्फत गरिने

भ७३घढसक्तानी प्रणाली नै डिजिटल भ७३घढसक्तानी प्रणाली
हो ।
 भ७३घढसक्तानी प्रणालीको आध७३घढसनिकीकरणका लागि
नेपाल राष्ट्र बैंकले योजनाबद्ध रूपमा काम गर्दै
आएको छ । सन् २०१४ मा पहिलोपटक भ७३घढसक्तानी
प्रणाली विकास रणनीति तर्ज७३घढसमा भयो । त्यसपछि मात्र
नेपालमा विद्य७३घढसतीय भ७३घढसक्तानी प्रणालीको विकासले गति
लिएको हो ।
विद्य७३घढसतीय भ७३घढसक्तानी प्रणालीका उपलब्धिहरु
 भ७३घढसक्तानी प्रणाली सम्बन्धी कान७३घढसनी र
नियामकीय संरचनामा स७३घढसधार भई भ७३घढसक्तानी प्रणालीका
लागि अन७३घढसक७त्रगयतसल वातावरण सिर्जना भएको
 भ७३घढसक्तानी प्रणालीको स७३घढसरक्षा र सक्षमतालाई थप
स७३घढसदृढ बनाइएको
 विद्य७३घढसतीय म७३घढसद्राको प्रयोगको क्षेत्र विस्तार भएको
 भ७३घढसक्तानी प्रणालीको नियमन, अन७३घढसगमन र
निरीक्षणका लागि आवश्यक प७त्रगयतसर्वाधार तयार भएको
 ठ७त्रगयतसला म७त्रगयतसल्यका भ७३घढसक्तानीका लागि रियल टाइम ग्रस
सेटलमेन्ट सिस्टम स्थापना भई सञ्चालनमा आएको

 साना म७त्रगयतसल्यको भ७३घढसक्तानी विद्य७३घढसतीय प्रणालीबाट
सम्पन्न गर्न भ७३घढसक्तानी सेवा प्रदायकहरुको ठ७त्रगयतसलो
योगदान रहेको
 अन्तर्राष्ट्रियरूपमा स्थापित भई नेपालमा
भ७३घढसक्तानी सम्बन्धी कारोवार गर्ने संस्थाहरु नेपाल
राष्ट्र बैंकको नियमाकीय क्षेत्रमा आइसकेको
 विद्य७३घढसतीय भ७३घढसक्तानीका उपकरणहरु सर्वसाधारणको
पह७३घढसँचमा आई कारोवारमा वृद्धि ह७३घढसँदै गएको छ ।
 सरकारी राजस्व पनि विद्य७३घढसतीय माध्यमबाट कारोबार
सम्पन्न ह७३घढसँदै गएको
 क्य७त्रगयतसआर कोडमा आधारित भ७३घढसक्तानी र मोबाइल
बैंकिङ, इन्टरनेट बैंकिङ र वालेट प्रयोगकर्ताहरुको
संख्यामा वृद्धि भएको
डिजिटल भ७३घढसक्तानी प्रणालीको कार्यान्वयनमा देखिएका
समस्याहरु
 विद्य७३घढसतीय भ७३घढसक्तानी उपकरणका सम्बन्धमा पर्याप्त
जानकारीको अभाव रहेको
 ज्ञानको अभाव रहेको
 विश्वासको कमी भई प्रयोग गर्न नचाहेको
 वित्तीय साक्षरताको कमी

 भ७३घढसक्तानी प्रणालीका विषयवस्त७३घढस पाठ्यक्रम सामेल
नभएर विस्तारमा यथेष्ट रूपान्तरण ह७३घढसन नसकेको
 स७त्रगयतसचना प्रविधि क्षेत्रमा साइवर क्राइम र ह्याकिङको
समस्याले कारोवारमा जोखिम महस७३घढसस ह७३घढसने गरेको
 सफ्टवेयर, हार्डवेयर, भौतिक प७त्रगयतसर्वाधारका समस्याहरु
विद्यमान रहेको
 भ७३घढसक्तानी प्रणालीको सञ्चालन, अन७३घढसगमन,
निगरानी, नियमन आदि कार्य हेत७३घढस दक्ष जनशक्तिको अभाव
वा पर्याप्त जनशक्ति तयार नरहेको
 भ७३घढसक्तानी प्रणाली विकासको क्रममा रहेको र
सोसम्बन्धी कार्य गर्ने संस्थाहरुलाई अन७३घढसमतिपत्र दिई
रहने विद्यमान व्यवस्थाबाट एकै प्रकृतिका अनेकौं संस्था
कार्य प्रणालीमा रहँदा समस्या उत्पन्न ह७३घढसने गरेको
समस्या समाधानका उपायहरु
 प्रणालीगत रूपमा अत्यन्त महत्वप७त्रगयतसर्ण मानिएका
भ७३घढसक्तानी प्रणालीको पहिचान गर्न विशेष निगरानी
व्यवस्था गर्न७३घढसपर्ने
 राष्ट्रिय भ७३घढसक्तानी स्विचको प्राविधिक कार्यान्वयनले
भ७३घढसक्तानी प्रणालीका धेरै समस्यालाई सम्बोधन
गर्ने भएकाले तत्कालीक र दीर्घकालीन कार्य योजना
बनाउन७३घढसपर्ने

 साइबर जोखिमलाई न्य७त्रगयतसन गर्न दक्ष जनशक्तिको
व्यवस्थापन गर्न७३घढसपर्ने
 राष्ट्रिय भ७३घढसक्तानी बोर्डको माध्यमबाट संलग्न
विभिन्न निकायबीच समन्वय, सहयोग र उपलब्धि हासिल
गर्न आवश्यक नीति र योजना बनाउन७३घढसपर्ने
 भ७३घढसक्तानी प्रणालीको विकासलाई सबल बनाउन
यससँग सम्बन्धित तथ्यांकहरुको संकलन, प्रशोधन र
सम्प्रेषण सम्बन्धी कार्यलाई स७३घढसदृढ बनाउन७३घढसपर्ने
 भ७३घढसक्तानी प्रणालीसँग सम्बन्धित अन्तर्राष्ट्रिय
क्षेत्रमा भएको असल अभ्यास र विकासलाई अंगिकार गरी
नेपालमा प्रयोग गर्नका लागि आवश्यक प७त्रगयतसर्वाधार
बनाउन७३घढसपर्ने
 कारोवारको लागत घटाउन र ग्राहकको हित संरक्षण गर्न
संरचना र व्यवस्था मिलाउन७३घढसपर्ने
 अन७३घढसमतिपत्र छनोटप७त्रगयतसर्ण ढंगले दिँदा संस्थाको
प्रकृति आवश्यकता, त्यसको जीवन्तता आदिका आधारमा
दिइन७३घढसपर्ने
 ग्राहक हित संरक्षण, पारदर्शिता, गोपनीयता, स७३घढसरक्षा र
सेवाको उपयोगिता, स७३घढसनिश्चित गर्न७३घढसपर्ने

 फिनटेकको प्रयोगबाट डिजिटल अर्थतन्त्रको
विकासमा स७३घढसधार हेत७३घढस सम्बन्धित सरोकार पक्षहरुबीच आवश्यक
समन्वय र सहयोग ह७३घढसन७३घढसपर्ने
निष्कर्ष
विद्य७३घढसतीय भ७३घढसक्तानीमा उत्पन्न ह७३घढसन सक्ने प्रणालीगत
जोखिम न्य७त्रगयतसनीकरण गर्दै साइबर रिजिलेन्स क्षमता
अभिवृद्धिका लागि रेग७३घढसलेटरी स्यान्डबक्स, प्रणालीमा
महत्त्वप७त्रगयतसर्ण भ७३घढसक्तानी सेवा प्रदायकका रूपमा रहेका
संस्थाको छ७३घढसट्टै नियमन तथा स७३घढसपरीवेक्षण, विद्य७३घढसतीय
भ७३घढसक्तानी गर्ने ग्राहकको हित संरक्षणका लागि छ७३घढसट्टै
संरचना बनाउने, ग्राहकको डाटाको स७३घढसरक्षा गर्न एवं
गोपनीयता स७३घढसनिश्चित गर्न पर्याप्त संरचना निर्माण
गर्नेलगायतका कामहरूमा प्राथमिकता दिन जरुरी छ ।

– ताराप्रसाद ओली
सहायक न्यायाधिवक्ता (शाखा अधिकृत)
महान्यायाधिवक्ताको कार्यालय