डिजिटल बैंकिङमा फड्को र वित्तीय स्थायित्व

काठमाडौं।

नेपाल राष्ट्र बैंकको १७औं गभर्नरका रूपमा नियुक्त हुनुभएका महाप्रसाद अधिकारीको पाँच वर्षे कार्यकाल पूरा भएको छ । अधिकारीको कार्यकाल अन्य गभर्नरको भन्दा तुलनात्मक रूपमा बढी चुनौतीपूर्ण रह्यो ।

उहाँको कार्यकालमा मुलुकले कोभिड–१९ महामारी र रुस–युक्रेन युद्धका कारण सिर्जित आपूर्ति अवरोधको सामना मात्रै गर्नुपरेन, केन्द्रीय बैंकको स्वयात्तताको रक्षाका निम्ति पनि लडाई लड्नुपर्ने अवस्था सिर्जना भयो । सरकारको वित्तीय सल्लाहकारका रूपमा रहे पनि राष्ट्र बैंक स्वयात्त निकाय हो । तर, उहाँको कार्यालमा राष्ट्र बैंक र गभर्नरलाई राजनीतिक हस्तक्षेपबाट मुक्त गराउन अधिकारीले निक्कै पापड बेल्नुप¥यो । एकातिर उच्च राजनीतिक हस्तक्षेप तथा अर्कोतिर गहिरिँदो आर्थिक संकटबाट देशलाई मुक्त गराउनुपर्ने चुनौतीसँगै पुँजी बजारका लगानीकर्ता, घरजग्गाका कारोबारदेखि उद्योगी व्यवसायीको महत्वाकांक्षा पनि उच्च थियो । छिमेकी देश श्रीलंकामा भएको आर्थिक दुर्घटनाको पराकम्पन नेपालमा पनि आइरहेको थियो ।

विदेशी मुद्रा सञ्चिति साढे ६ महिनाको मात्रै वस्तु तथा सेवाको आयात धान्न सक्ने अवस्थामा झरेर खतराको घण्टी बजाइरहेको थियो । पुँजी बजारमा सधैं गिरावटले लगानीकर्ताको मनोबल खस्किरहेको थियो । निजी क्षेत्रले लगानी विस्तार गर्न नसिकरहेको, मूल्यवृद्धि र उच्च ब्याजदरलगायतका कारण आन्तरिक र बाह्य संकटहरूले आर्थिक अनिश्चितता बढाउनुका साथै वित्तीय स्थायित्व कायम राख्न चुनौतीपूर्ण थियो । विदेशी मुद्रा सञ्चितिका निम्ति चालिएका महत्वपूर्ण कदमका कारण कार्यकाल समाप्त हुँदा साढे १४ महिनाको आयात धान्न सक्ने अवस्थामा पुगेको छ ।

क्षणिक लोकप्रियता र जनदबाबलाई छिचोल्दै दिगो अर्थतन्त्रका निम्ति अधिकारीको नेतृत्वमा राष्ट्र बैंकले समयसापेक्ष मौद्रिक तथा नियामकीय नीतिगत हस्तक्षेपमार्फत् समष्टिगत आर्थिक स्थायित्व कायम राख्न सफल भएको देखिन्छ ।

जसका निम्ति अधिकारीको नेतृत्वमा रहेको राष्ट्र बैंकले मौद्रिक नीतिको कार्यसञ्चालन संरचना र व्यवस्थापनमा सुधार गर्दै लगियो । परिणाम स्वरुप पछिल्लो समय बाह्य क्षेत्रमा उल्लेख्य सुधार देखिएको छ भने मूल्य चापमा समेत कमी आएको छ ।
मुद्रास्फीति पनि मौद्रिक नीतिको लक्ष्यमाथि नै कायम छ । महामारीपछिको पुनरुत्थानका लागि केन्द्रीय बैंकले लचिलो मौद्रिक नीति अपनाउँदै कर्जा सहजीकरण, पुनरकर्जा तथा नियामकीय छुटहरू उपलब्ध गराएको थियो, जसले संकटग्रस्त अर्थतन्त्रलाई पुनर्जीवन दिने काममा सहयोग पुग्यो ।

वित्तीय क्षेत्रको मजबुती

राष्ट्र बैंकले वित्तीय स्थायित्व कायम गर्दै वित्तीय प्रणालीप्रति सर्वसाधारणको विश्वास अभिवृद्धिका लागि अन्तर्राष्ट्रिय असल अभ्यासहरू अपनाउँदै सुपरिवेक्षणको दायरा विस्तार गरेको छ । सम्पत्ति शुद्धीकरण, सूचना प्रविधि, साइबर सुरक्षा, गैर–बैंक वित्तीय संस्थाहरू र भुक्तानी सेवा प्रदायक संस्थाहरूको निगरानीलाई प्राथमिकता दिइएको छ ।

विद्युतीय भुक्तानीमा क्रान्तिकारी प्रगति

गभर्नर अधिकारीको नेतृत्वमा बैंकले प्रवद्र्धन गरेका नीतिहरूका कारण विद्युतीय भुक्तानी प्रणालीमा उल्लेखनीय वृद्धि देखिएको छ । आर्थिक वर्ष २०७७÷७८ को तुलनामा २०८०÷८१ मा डिजिटल कारोबारको संख्या तीन गुणा र रकम झन्डै दोब्बर भएको छ । अन्तरदेशीय भुक्तानीमा समेत विद्युतीय माध्यमको प्रयोग सुरु भइसकेको छ।

नीतिगत सुधार र संस्थागत सुदृढीकरण

बैंकको कार्य सम्पादनलाई प्रभावकारी बनाउन विगत पाँच वर्षमा ११६ नीतिगत दस्तावेज तर्जुमा र कार्यान्वयनमा ल्याइएको छ, जसमा १६ नियमावली, ११ नीति, २७ मार्गदर्शन, ११ निर्देशिका, ४१ कार्यविधि, ७ म्यानुअल र अन्य ३ दस्तावेज समावेश छन्। विद्यमान नीतिहरूमा आवश्यक संशोधन पनि भइरहेका छन्।

प्रविधिमैत्री सुधार

संस्थागत सुशासन, जोखिम व्यवस्थापन र कार्यक्षमता वृद्धिका लागि व्यवसाय निरन्तरता योजना, चौथो रणनीतिक योजना, मानव संसाधन योजना, उत्तराधिकारी योजना र क्षमता विकास योजना जस्ता दस्तावेज कार्यान्वयनमा छन् । साथै, बैंकले साइबर सुरक्षालगायत प्रविधिको सुदृढीकरणमा जोड दिएको छ। बैंकका सेवाहरूलाई डिजिटल प्लेटफर्ममा रूपान्तरण गर्ने कार्य समेत तीव्र गतिमा भइरहेको छ।

‘स्थायित्व कायम गर्न सफल भयौं”

महाप्रसाद अधिकारी

मुलुकमा वित्तीय स्थायित्व कायम गर्ने, मूल्य तथा बाह्य क्षेत्र स्थायित्व कायम गर्ने र वित्तीय प्रणालीप्रति सर्वसाधारणको विश्वास अभिवृद्धि गर्ने जिम्मेवारी कानुनले नै नेपाल राष्ट्र बैंकलाई सुम्पिएको छ । उक्त जिम्मेवारी पूरा गर्न बैंकले मौद्रिक नीति, नियामकीय नीति, विदेशी विनियम नीतिलगायतका नीतिगत व्यवस्था तर्जुमा गरी कार्यान्वयन गर्दै आएको छ । वित्तीय स्थायित्व कायम गर्नका लागि बैंकले विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय असल अभ्यास अवलम्बन गर्दै वित्तीय संस्थाको नियमन तथा सुपरिवेक्षणलाई प्रभावकारी बनाउँदै लगेको छ ।

नेपाल राष्ट्र बैंकले उपरोक्त जिम्मेवारी निर्वाह गर्दै जाने यात्रामा वि.सं. २०७७ देखि २०८१ सम्म १७औं गभर्नरको रूपमा संस्थाको नेतृत्व गर्ने अवसर मलाई प्राप्त भयो । मेरो कार्यकालमा विश्वब्यापी कोभिड महामारीका कारण अधिकांश आर्थिक गतिविधि प्रभावित भई नेपाललगायत विश्व अर्थतन्त्र उल्लेख्य रूपमा सङ्कुचन हुन पुगेको थियो । उक्त महामारीबाट पुनरूउत्थान नहुँदै रुस र युक्रेनबीचको तनावका कारण सिर्जित उच्च मूल्यवृद्धिको सामना गर्नुप¥यो ।
असहज एवम् चुनौतीपूर्ण समयमासमेत यस बैंकले लिएको सजग एवम् उपयुक्त नीतिगत व्यवस्थाका कारण समग्र आर्थिक स्थायित्व कायम हुन सकेको छ । संक्रमणको त्रास सँगसँगै यस बैंकको सञ्चालक समिति र समस्त कर्मचारीको सक्रिय भूमिकाबाट बैंकको काम कारवाहीलाई सदैव निरन्तरता दिन सम्भव भएको छ ।

असहज अवस्थामा समेत केन्द्रीय बैंकको निर्देशनलाई पालना गरी बैंकिङ क्षेत्रले आफ्नो सेवालाई कायम राखेका छन् । पछिल्लो समयमा बाह्य क्षेत्र सुदृढ बन्दै गएको छ भने मूल्यमा सिर्जना भएको दबाब विस्तारै कम भई मुद्रास्फीति मौद्रिक नीतिको लक्ष्यभित्रै रहेको छ ।

कानुनबाट प्रदत्त जिम्मेवारी पूरा गर्ने तथा बैंकको कामकारबाहीलाई थप प्रभावकारी बनाउने उद्देश्यले विगत पाँच वर्षको अवधिमा महत्वपूर्ण सुधारका काम सम्पन्न भएका छन् । मौद्रिक नीतिको आधुनिकीकरण गर्दै तरलता व्यवस्थापनलाई थप प्रभावकारी बनाउँदै लगिएको छ । वित्तीय क्षेत्रको प्रभावकारी नियमन तथा सुपरिवेक्षणका लागि अन्तर्राष्ट्रिय असल अभ्यास अवलम्बन गरी सम्पत्ति शुद्धीकरण तथा साइबर सुरक्षासम्बन्धी सुपरिवेक्षण, भुक्तानी प्रणालीमा संलग्न संस्थाको निगरानी, गैर बैंक वित्तीय संस्थाको सुपरिवेक्षण लगायतका अवधारणासमेतका आधारमा वित्तीय संस्थाको निरन्तर सुपरिवेक्षण÷निगरानी गरिदै आएको छ । बैंकले लिएको प्रोत्साहनमूलक व्यवस्थाका कारण डिजिटल भुक्तानी विस्तारमा मुलुकले उल्लेख्य प्रगति हासिल गरेको छ ।

फिनटेक कम्पनीहरूको लगानी, भुक्तानी सेवासँग सम्बन्धित संस्थाहरू, बैंक वित्तीय संस्थाको सक्रियता र सर्वसाधारणको अभिरुचिले विद्युतीय भुक्तानीमा क्रान्ति नै ल्याइदिएको छ । वित्तीय समावेशिता प्रवद्र्धन गर्दै वित्तीय ग्राहक संरक्षण तथा जनचेतना अभिवृद्धिमा समेत महत्वपूर्ण उपलब्धि हासिल भएको छ ।
बैंकको कार्यलाई आधुनिक, व्यवस्थित तथा थप प्रभावकारी बनाउनका लागि विभिन्न नीतिगत, संस्थागत एवम् प्रक्रियागत सुधार भएका छन् । सेवा प्रवाहलाई छरितो तथा प्रभावकारी बनाउन उपयुक्त जनशक्ति भर्ना गर्दै बैंकका अधिकांश कामकारबाहीलाई प्रविधिमा आधारित बनाइएको छ ।
(पाँच वर्षे कार्यकाल पूरा गर्दै गर्दा गभर्नर अधिकारीले व्यक्त गरेका विचारको सम्पादित अंश)

० महाप्रसाद अधिकारीको पाँच वर्षे कार्यकालमा भएको वित्तीय क्षेत्रको प्रगतिको अवस्था यस्तो छ ।