हिमाली काखमा लुकेको इतिहास : मुगालीको जीवन यात्रा

मुगु । नेपालको मानचित्रमा कर्णाली प्रदेश, मुगु जिल्लाको नाम आउनेबित्तिकै धेरैको मनमा एक स्वर्गीय कल्पना छाउँछ– त्यो हो रारा तालको नीलो रंग । धर्तीकी अप्सराको उपमा पाएको राराको त्यो अलौकिक सौन्दर्यभित्र लुकेको छ, मुगालीहरूको युगौँ पुरानो दुःखको इतिहास, जसलाई हामी विकासको हल्लामा प्रायः बिर्सिदिन्छौँ । मुगुको परिचय रारा मात्र होइन, यो त हजारौँ मुगालीहरूको कठोर श्रम, अभावको पीडा र जिजीविषाको कथा हो ।

मुगु जिल्ला समुद्री सतहबाट १२ सय मिटरदेखि ६७ सय मिटरसम्मको उचाइमा फैलिएको एक दुर्गम हिमाली जिल्ला हो । यहाँको भौगोलिक बनावट जति भव्य छ, जीवन त्यति नै निर्मम । अग्ला पहाड, गहिरा खोँच र मुगु कर्णालीका वेगले यहाँको जमिनलाई टुक्राटुक्रा पारेको छ ।

सडकको संघर्ष : पछिल्लो समयमा सडक पुगेको भए पनि, वर्षमा ६ महिनाजसो यातायात अवरुद्ध हुन्छ । जब हिउँदमा हिमपात हुन्छ, गमगढी र राराका बासिन्दाहरू बाह्य संसारबाट टाढिन्छन् । एक दिनको बाटो हिँड्न हप्तौँ लाग्ने यहाँको यात्रा नै यहाँको संघर्षको पहिलो परिचय हो ।

खाद्यान्नको अभाव : मुगुको कुल खाद्यान्न उत्पादन क्षमता जम्मा १५ हजार ८ सय क्विन्टल मात्र छ, जबकि यसको वार्षिक माग लाखौँ क्विन्टल छ । यसको अर्थ, मुगालीहरू वर्षैभरि खाद्यान्नका लागि सरकारी अनुदान र बाहिरको भर पर्न बाध्य छन् । कृषि प्रणाली परम्परागत छ, सिंचाइको सुविधा छैन, मल र उन्नत बीउको अभाव सधैँ रहन्छ । वर्षभरि गरेको मेहनतले मुस्किलले तीन महिनालाई धान्छ । बाँकी समय कि त भोको बस्नुपर्छ, कि त कष्टकर ज्यालादारीका लागि कालापहाड (भारत) झर्नुपर्छ । राराको नीलो पानीको चमकमा मुगाली आमाहरूको आँसुको प्रतिविम्ब देखिन्छ, जसले आफ्ना छोराछोरीलाई सधैँ पेटभरि खुवाउन पाएका छैनन् । भौगोलिक कठिनाइले गर्दा मुगालीहरूले शिक्षा र स्वास्थ्यजस्ता आधारभूत अधिकार पाउन सकेका छैनन् । गमगढीबाहेक अधिकांश गाउँहरूमा आधारभूत स्वास्थ्य चौकी मात्र छन्, जहाँ एकजना एएनएमले सबै बिरामी हेर्नुपर्छ ।

सामान्य रोगल ज्यान लाने : सामान्य झाडापखाला, निमोनिया वा सुत्केरी व्यथाले पनि यहाँ हरेक वर्ष कैयौँको ज्यान जान्छ । गम्भीर बिरामी पर्दा घण्टौँ हिँडेर सदरमुकाम पुग्नुपर्ने, अनि त्यहाँबाट पनि महँगो हेलिकोप्टरको भर पर्नुपर्ने बाध्यता छ । गरिब मुगालीका लागि हेलिकोप्टर सपनाजस्तै हुन्छ ।

शिक्षामा पहुँचको चुनौती : विद्यालय त छन्, तर शिक्षकहरूको नियमित उपस्थिति कम हुन्छ । जाडो छल्न तल झर्ने (बेँसी झर्ने) मुगाली परिवारका बालबालिकाको पठनपाठन प्रत्येक वर्ष ५–६ महिनासम्म अवरुद्ध हुन्छ । शिक्षाको ज्योतिका लागि हिउँ र चिसोको पहाड काट्नुपर्छ ।
मुगालीहरूको दुःखको इतिहासमा रारा तालसँग जोडिएको एउटा दर्दनाक पाटो छ– रारा विस्थापन को कथा । सन् १९७६ मा रारा राष्ट्रिय निकुञ्ज घोषणा भएपछि तालवरपर बस्ने मुगालीहरूको मौलिक बस्ती, खेतबारी र घरहरू सरकारले अधिग्रहण ग¥यो । उनीहरूलाई निकुञ्ज क्षेत्रबाट विस्थापित गरी बर्दियाको नेपालगन्ज र सुर्खेतका दुर्गम ठाउँमा लगियो ।

गुमेको मौलिकता : यस विस्थापनले मुगालीहरूको मौलिक जीवन र सांस्कृतिक जराहरू उखेलिदियो । उनीहरू आफ्नो पुख्र्यौली थलो, धार्मिक आस्थाको केन्द्र छायानाथ मन्दिर र जीविकोपार्जनको स्रोतबाट टाढा भए । यो विस्थापन मुगालीहरूको आत्मसम्मान र पहिचानमाथि भएको गहिरो चोट थियो ।

बदलिएको परिचय : आज राराको सुन्दरताको गुणगान गाउँदा हामीले बिर्सन्छौँ कि त्यो सुन्दरताको मूल्य मुगालीहरूको घर, खेत र संस्कृति हो । अहिले बाँकी मुगालीहरू पनि पर्यटन र निकुञ्जको नियमनका कारण आफ्नो वनजंगल, जडिबुटी र परम्परागत जीवनशैलीमा धेरै प्रतिबन्ध भोग्न बाध्य छन् । उनीहरू आफ्नो भूमिकै सीमान्तकृत नागरिक बन्न पुगेका छन् । यति धेरै दुःख र अभावका बाबजुद पनि मुगालीहरूको जीवनमा अदम्य साहस र जिजीविषा झल्किन्छ ।

जडीबुटीको आश : यार्सागुम्बा, शिलाजित, कुट्कीजस्ता बहुमूल्य जडीबुटीहरू यहाँको आर्थिक जीवनको मेरुदण्ड हुन् । ज्यानको जोखिम मोलेर हिमालका पाटनहरूमा यार्सा खोज्न जाने मुगालीहरूले कमाएको थोरै पैसाले वर्षभरिको गुजारा चलाउँछन् । तर, जडीबुटी संकलनको अधिकार, बजार र मूल्यमा पनि उनीहरूले बिचौलियाबाट शोषण खेप्नुपर्छ ।

परम्परागत घर : मुगुमा परम्परागतरूपमा ढुंगा र माटोले बनेका घरहरूले यहाँको चिसो मौसम र जीवनशैलीको कथा भन्छन् । माथिल्लो तल्लामा मानिस र भुइँ तल्लामा पशुचौपाया राख्ने उनीहरूको जीवनशैलीले प्रकृतिसँगको गहिरो सम्बन्ध देखाउँछ ।

यहाँको अपेक्षा : अहिले सडक र सञ्चारको पहुँच केही हदसम्म पुगेपछि मुगालीहरूको आशा पलाएको छ । उनीहरू अब सरकारसँग गुणस्तरीय शिक्षा, भरपर्दो स्वास्थ्य सेवा र खाद्य सुरक्षाको ग्यारेन्टी खोजिरहेका छन् । उनीहरू चाहन्छन्, राराको सुन्दरताले देशलाई जति चम्काएको छ, मुगालीको जीवनमा पनि त्यस्तै उज्यालो आओस् ।

अन्त्यमा, मुगालीहरूको इतिहास दुःखको इतिहास हो । कठोर भूगोल र राज्यको उपेक्षाले सिर्जना गरेको दर्दनाक कथा छ यहाँ । राराको नीलो पानीभन्दा गहिरो यहाँका बासिन्दाको दुःख छ । जबसम्म राराको सुन्दरतामा मुगालीको जीवनको खुशी प्रतिविम्बित हुँदैन, तबसम्म मुगुको कथा अपुरो रहिरहनेछ । हामीले मुगालीहरूलाई पर्यटकको रूपमा मात्र होइन, देश विकासको समान साझेदारको रूपमा हेर्न सिक्नुपर्छ ।