नेपालको जलवायु जन्य विपद्मा रैथाने व्यवस्थापन

नेपालमा जलवायु परिवर्तनको प्रभाव दिनानुदिन तीव्र बन्दै गएको छ । अत्याधिक बर्षाको कारण असोज १८ देखि २० गतेसम्मको अवधिमा मात्र पनि ५५ जनाभन्दा बढीको ज्यान तथा करोडौंको क्षति भएको छ । नेपालको भौगोलिक विविधता, हिमाली क्षेत्रदेखि तराईसम्म फैलिएको भू–भाग र कृषिमा आधारित जीवनशैलीका कारण जलवायु परिवर्तनको असर गहिरो रूपमा महसुस भइरहेको छ । जलवायु परिवर्तनको कारण वर्षाको अनियमितता, गर्मी र चिसोको अत्यधिक, बाढी, पहिरो, हिमताल विस्फोट र खेतीयोग्य जमिनमा नोक्सानीजस्ता समस्याहरू देखा परिरहेका छन् । हिमालमा हिउँ पग्लँदै जानु र पानीको मात्रा सुक्दै जानुले दीर्घकालीन पानीको संकटको खतरा निम्त्याइरहेको छ ।

नेपालले विश्वको हरित गृह ग्यास उत्सर्जनमा न्यून योगदान गरे तापनि यसको असर धेरै भोगिरहेको छ । कृषि, पर्यटन र जलस्रोतजस्ता प्रमुख क्षेत्रहरू जलवायु परिवर्तनबाट प्रभावित छन् । त्यसैले, नेपालले जलवायु परिवर्तनको चुनौती सामना गर्न स्थानीय, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा विभिन्न उपायहरू अपनाइरहेको छ । नवीकरणीय ऊर्जा प्रयोग, वन संरक्षण र सचेतना अभिवृद्धि जस्ता उपायहरूमार्फत समाधान खोज्ने प्रयास भइरहेका छन् ।

सन् १९७१ देखि २०२४ सम्मको तथ्यांकअनुसार, नेपालमा वार्षिक औसत तापक्रम प्रति दशकमा करिब ०.०५ डिग्री सेल्सियस बढेको पाइएको छ । यसले हिमालका हिउँ तीव्र गतिमा पग्लन थालेका छन्, जसका कारण हिमताल फुट्ने खतरा बढेको छ । नेपालमा हाल ३८०० भन्दा बढी हिमताल छन्, जसमध्ये करिब २१ वटा अत्यधिक जोखिममा रहेको सरकारको तथ्यांकले देखाउँछ । त्यसैगरी, जलवायु परिवर्तनले वर्षाको स्वरूपमा पनि परिवर्तन ल्याएको छ । अनियमित र अत्यधिक वर्षाले बाढी, पहिरो र खडेरीजस्ता प्राकृतिक प्रकोप निम्त्याइरहेको छ । सन् २०२३ को मात्रै तथ्यअनुसार, जलवायु जन्य विपद्का कारण ३५ लाखभन्दा बढी नेपाली प्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित भएका थिए । हालैको मनसुनमा २० लाख मानिस प्रभावित हुने प्रक्षेपण गरेको छ । यस्ता प्रभावले नेपालजस्तो कृषि प्रधान देशमा खाद्य सुरक्षा, जलस्रोत र ग्रामीण आजीविकामा ठूलो असर पारेको छ । नेपालले हरितगृह ग्यास उत्सर्जनमा विश्वव्यापी रूपमा ०.०२ प्रतिशत मात्र योगदान गरे तापनि यसको असर असमान रूपमा बढी रूपमा भोगिरहेको छ ।

प्रमुख जलवायु जन्य विपत्तिहरू

बाढी, पहिरो, हिमताल बिस्फोट, खडेरी र सुक्खा अवधि, तापक्रम चरम स्थितिहरू, संक्रामक रोग र वन डढेलो जस्ता जलवायु जन्य विपद्को संख्या र बारम्बार बढ्दै गएको छन् । यहाँ हाम्रो रैथाने किसिमका क्रियाकलाप तथा ज्ञान र सीपले जलवायु जन्य विपद् व्यवस्थापनका विविध उपायबारे चर्चा गर्दैछौं । जलवायु जन्य विपद्को नेपालमा प्रयोग हुने केही प्रमुख रैथाने (स्थानीय÷परम्परागत) उपायहरू निम्न अनुसार पाइन्छ ।

जैविक घाँसे बाँध

नेपालमा रैथाने जैविक घाँसे बाँधको अवस्था हाल सुधारको दिशामा छ  । पहाडी र तराई क्षेत्रमा जमिनको कटान, पहिरो रोकथाम र माटो संरक्षणका लागि जैविक बाँध निर्माणमा ध्यान दिन थालिएको छ । धेरैजसो जिल्लाहरूमा स्थानीय जैविक पदार्थ र रैथाने घाँसको प्रयोग गरी बाँध बनाउने कार्य बढ्दै गएको छ, जसले माटोको स्थिरता बढाउने र वर्षा पानीको सतह बहाव कम गर्ने काम गर्छ । खासगरी कर्णाली, सुदूरपश्चिम र मध्यपहाडी क्षेत्रहरूमा कृषकहरू र स्थानीय प्रशासनको सहयोगमा यस्तो जैविक बाँध निर्माण भइरहेको छ । यद्यपि, अझै पनि केही ठाउँमा प्रविधिको अभाव र जनचेतनाको कमीले गर्दा यसको प्रयोग प्रभावकारी रूपमा विस्तार हुन सकेको छैन ।

रैथाने जैविक घाँसे बाँधको महत्व अत्यन्तै ठूलो छ  । यसले माटोको कटान रोक्नका साथै प्राकृतिक स्रोतहरूको संरक्षणमा मद्दत पु¥याउँछ  । साथै, पारम्परिक बाँधहरूको तुलनामा कम खर्चिलो, पर्यावरणमैत्री र दीर्घकालीन रूपमा टिकाउ हुने भएकाले यसलाई दिगो विकासका लागि उपयुक्त विधि मानिन्छ  । यसले वर्षा जल नियन्त्रण, भूमिगत पानीको पुनर्भरण र स्थानीय जैविक विविधता संरक्षणमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्दछ  । नेपालजस्तो भौगोलिक रूपमा अस्थिर मुलुकमा जैविक बाँधहरूले पहिरो जोखिम घटाउन र कृषिमा स्थिरता ल्याउन महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेका छन् । यो रैथाने प्रविधि अन्तर्गत भिरालो जमिनमा पहिरो रोक्नका लागि गाभा घाँस, धनियाँ घाँस, बनस घाँस आदि रोपिन्छ । जसको कारण माटो बगाउँदैन, स्थानीय सामग्री प्रयोग हुन्छ र यो घास पशुपालनमा पनि उपयोगी हुने गरेको छ ।

ढुंगेधारा र पँधेरो संरक्षण

नेपालमा रैथाने तरिका अनुसार ढुंगेधारा र पँधेरो संरक्षण गरी विपद् नियन्त्रण गर्ने परम्परागत विधिहरू अझै पनि धेरै गाउँहरूमा प्रभावकारी रूपमा प्रयोग भइरहेका छन् । ढुंगेधारा निर्माणले पहाडी भू–भागमा पानीको बहावलाई नियन्त्रण गरी माटोको कटान र पहिरोको जोखिम कम गर्छ । गाउँलेहरूले स्थानीय स्रोतबाट जुटाएको ढुंगा, माटो र घाँसजस्ता जैविक पदार्थको संयोजनबाट बनेका यी संरचनाहरूले पानीलाई नियन्त्रित तरिकाले झरना वा खोलातर्फ मार्गदर्शन गर्छन् । पँधेरोमा जडित रैथाने बोटबिरुवाले जमिनलाई बलियो बनाउने र सतह पानीलाई सोस्न मद्दत गर्ने भएकाले यसले भू–क्षय र माटोको क्षयबाट बचाउँछ । यसरी ढुंगेधारा र पँधेरो संरक्षणले प्राकृतिक विपद्जस्तै पहिरो, बाढी, र माटो झर्ने घटनाहरूलाई प्रभावकारी रूपमा नियन्त्रण गर्न मद्दत पु¥याउँछ ।

यस किसिमको संरक्षणले न केवल माटोको संरक्षण गर्छ, सँगसँगै स्थानीय जलस्रोतहरूको संरक्षणमा पनि योगदान दिन्छ । जब पानीले सहजै जमिनमा सोसिनेछ र बग्ने बाटो व्यवस्थित हुने भएकाले बाढीको जोखिम कम हुन्छ र भूमिगत जलस्तर उच्च रहन्छ । साथै, यो परम्परागत संरक्षणले आर्थिक रूपमा पनि सस्तो पर्छ र स्थानीय समुदायमा स्वामित्व र जिम्मेवारी भावना जागृत गर्छ । नेपालमा यस्तो रैथाने विधि अपनाएर ग्रामीण भेगहरूमा प्राकृतिक विपद्बाट हुने क्षति न्यूनिकरण गरी दिगो विकास सम्भव छ । यसले खडेरीका समयमा पानीको सुनिश्चितता गर्दै सामाजिक–सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षण पनि हुने गर्दछ ।

गरा, आली खेती

नेपालमा रैथाने तरिकाले बनाइने (टेरे सिङ)ले विपद् व्यवस्थापनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । पहाडी भू–भागमा खेतीयोग्य जमिन सीमित र सतहमा पानीको बहाव अत्यधिक हुने हुँदा, टेरे सिङले जमिनलाई चरणबद्ध रूपमा संरचना गरी माटोको कटान र पहिरोको जोखिम कम गर्छ । पानी जमिनमा सोसिन्छ र सतहबाट बहने पानीको गतिशीलता नियन्त्रणमा आउँछ, जसले बाढी र पहिरोको सम्भावना न्यूनीकरण गर्छ । यसले भूमिगत जल स्तर पनि बढाउन मद्दत पु¥याउँछ, जसले सुक्खा अवधिमा पानीको अभाव घटाउँछ ।

त्यसैगरी, परम्परागत टेरे सिङले कृषकहरूलाई सशक्त बनाउँदै गाउँमा खाद्य सुरक्षालाई मजबुत पार्छ र विपद्पछिको पुनर्निर्माणमा सहयोग पु¥याउँछ । नेपालका धेरै पहाडी क्षेत्रहरूमा स्थानीय समुदायले सदियौंदेखि यस प्रणालीलाई अपनाएर प्राकृतिक विपद्को सामना गर्दै आएका छन् । सरकार र गैरसरकारी संस्थाहरूले पनि यस प्रचलित प्रविधिलाई प्रवद्र्धन गरी कृषकहरूलाई प्रशिक्षण दिइरहेका छन् ताकि दिगो विकास र विपद् प्रतिरोधी कृषि व्यवस्था सुदृढ होस् । यसरी टेरे सिङले न केवल माटो संरक्षण गर्छ, तर ग्रामीण अर्थतन्त्र र वातावरणीय सन्तुलनमा समेत सकारात्मक प्रभाव पार्दै आएको छ । यसले माटो बग्न दिँदैन, वर्षा पानी धेरे बेर जमेर अव शोषित हुन्छ र बाढी कम हुन्छ ।

वन संरक्षण र सामुदायिक वन व्यवस्थापन

नेपालमा रैथाने वन संरक्षण र सामुदायिक वन व्यवस्थापनले विपद् व्यवस्थापनमा अतुलनीय योगदान पु¥याएको छ । पहाडी भू–भागमा हुने पहिरो, माटो क्षय, र बाढी जस्ता प्राकृतिक विपद्हरूको मुख्य कारण वन विनाश र जमिनको अस्थिरता हो । सामुदायिक वन व्यवस्थापनले स्थानीय समुदायलाई वन संरक्षणमा संलग्न गराएर वनको सतत् व्यवस्थापन र संरक्षण सुनिश्चित गरेको छ । यसले वन्यजन्तु आवास, माटो संरक्षण, र पानीको प्रवाह नियन्त्रणमा सहयोग पु¥याउँछ । उदाहरणका लागि, सामुदायिक वनले पहाडी भू–भागमा गहिरो जरा भएको वृक्षारोपण मार्फत पहिरो र बाढीको जोखिम कम गर्न मद्दत पु¥याउँछ, साथै वनले वर्षा पानीलाई जमिनमा सोस्न सहयोग गरेर भूमिगत जलस्तर उकास्ने काम गर्छ ।

सामुदायिक वनले आर्थिक र सामाजिक पक्षबाट पनि विपद् व्यवस्थापनलाई मजबुत बनाएको छ । स्थानीय समुदायले वन संरक्षणमार्फत जीविकोपार्जन गर्ने अवसर पाउँदा वातावरणीय संरक्षणप्रति जिम्मेवारी बढ्छ र वन विनाश घट्छ । यसले दीर्घकालीन रूपमा वातावरणीय सन्तुलन कायम राख्न मद्दत पु¥याउँछ र जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई समेत कम गर्छ । नेपाल सरकारले सामुदायिक वनलाई कानूनी सुरक्षा दिएर यसको व्यवस्थापनमा जनताको सहभागिता सुनिश्चित गरेपछि, देशका थुप्रै ठाउँमा विपद् जोखिम न्यूनीकरणमा उल्लेखनीय सुधार आएको छ । यसले गाउँहरूलाई प्राकृतिक विपद्बाट सुरक्षित राख्न र दिगो विकास हासिल गर्न सहजीकरण गरेको छ । समग्र मा यसले पहिरोको जोखिम कम गर्दै वर्षा पानी अव शोषण र बन डढेलो रोकथाम हुनेछ ।

पानी सञ्चयका परम्परागत प्रणाली

नेपालमा रैथाने पानी सञ्चयका परम्परागत प्रणालीहरूले विपद् रोकथाममा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् । ढुंगेधारा, पँधेरो, इनार, कुलो, र गाग्री प्रणालीजस्ता संरचनाहरूले सतही पानीलाई व्यवस्थित रूपमा संकलन र वितरण गरेर जमिनको क्षय, बाढी, र पहिरोको जोखिम कम गर्न मद्दत पु¥याउँछन् । विशेषगरी पहाडी क्षेत्रहरूमा पानीलाई ढलानबाट बग्न नदिई चरणबद्ध रूपमा जमिनभित्र सोसिन दिने प्रणालीहरूले माटोको कटान रोक्ने र जमिनलाई स्थिर बनाउने काम गर्छ । यसले वर्षा र बाढीको समयमा पानी सिधै बगेर खाल्डा–खुल्डीमा जम्ने वा पहिरो उत्पन्न हुने खतरा न्यून गर्छ ।

यी परम्परागत प्रणालीहरूले सुक्खा अवधिमा पनि जल आपूर्ति निरन्तरता कायम राखेर सामाजिक र आर्थिक स्थायित्वमा योगदान पु¥याएका छन् । स्थानीय समुदायहरू यी संरचनाहरूको संरक्षणमा संलग्न रहँदा जन भावना बढ्छ र दीर्घकालीन उपयोग सुनिश्चित हुन्छ । हाल जलवायु परिवर्तनका कारण पानीको स्रोतहरू सुक्दै जाँदा, यिनै परम्परागत प्रणालीहरूको पुनःसंरचना र संरक्षण आवश्यक हुँदै गएको छ । नेपालमा थुप्रै गाउँहरूले पुराना पानीका स्रोतहरूको पुनः उद्धार गरेर जलस्रोत व्यवस्थापन गर्दै विपद् न्यूनीकरणमा आत्मनिर्भरता देखाएका छन् । यसले दिगो, स्वाभाविक र वातावरणमैत्री उपायबाट विपद् रोकथाम र जल सुरक्षा सुनिश्चित गरिरहेको छ । जस्तै हिउँदे कुलो (सर्दी याममा पानी ल्याउन बनाइने कुलो), छाङ (हिमाली क्षेत्रमा घरको छानामा पानी जम्मा गर्ने परम्परा) तथा पोखरी र इनार । यी बाट पानी को संकट न्यूनीकरण गर्दै सिँचाइमा सहयोग हुने गरेको छ ।

परम्परागत खेती प्रणाली

विपद् व्यवस्थापनमा परम्परागत खेती प्रणाली र रैथाने जातहरूले महत्वपूर्ण योगदान पु¥याउँछन्, विशेषतः नेपालजस्तो जैविक र सांस्कृतिक विविधता भएको देशमा । परम्परागत खेती प्रणालीहरूजस्तै मिश्रित खेती, परम्परागत टेरे सिङ, र मौसम अनुसार बाली घुमाउने , अभ्यासले माटोको उब्जाउन कायम राख्नुका साथै वर्षा, खडेरी, र बाढी जस्ता विपद्को समयमा बाली क्षतिको जोखिम कम गर्छ । यी प्रणालीहरू वातावरण अनुकूल, सस्तो र दीर्घकालीन रूपमा टिकाउ हुने भएकाले विपद्को सामना गर्न गाउँ स्तरमै सक्षम बनाउँछन् । साथै, जैविक मल र स्थानीय स्रोतको प्रयोगले भूमिमा पानीको सोस्ने क्षमतालाई बढाउने र माटोको क्षय कम गर्ने कार्यमा समेत मद्दत गर्दछ ।

त्यस्तै, रैथाने बाली जातहरूजस्तै मडुवा, फापर, जौ, कालो मकै, र स्थानीय धान जातहरू—वातावरणीय तनाव, सुक्खा वा अत्यधिक पानी सहन सक्ने क्षमता भएका हुन्छन् । यी जातहरू जलवायु परिवर्तनबाट उत्पन्न हुने जोखिम (जस्तै असिनापानी, असमय बर्खा, तातो–चिसो हावा) सहनसक्ने हुँदा विपद्को समयमा पनि उत्पादन गर्न सकिन्छ । स्थानीय समुदायले यी जातहरूको संरक्षण र प्रयोग गरेर खाद्य सुरक्षा कायम राख्न सक्छन्, जसले आपतकालीन अवस्था र विपद्पछिको पुनःस्थापनामा ठूलो मद्दत पु¥याउँछ । परम्परागत ज्ञान, स्थानीय बीउ बैंक र सामूहिक खेतीको अभ्यासमार्फत परम्परागत खेती प्रणाली र जातहरूलाई सुरक्षित राखेर नेपालले विपद् व्यवस्थापनमा आत्मनिर्भरता बढाइरहेको छ ।

स्थानीय भवन निर्माण शैली

नेपालमा रैथाने स्थानीय भवन निर्माण शैलीले विपद् व्यवस्थापनमा परम्परागत तर प्रभावकारी भूमिका निर्वाह गर्दै आएको छ । विशेषतः पहाडी र हिमाली क्षेत्रहरूमा प्रयोग गरिने ढुंगा माटो, काठ, चोया (माटो र परालको मिश्रण), र स्थानीय ढाँचामा बनाइएका घरहरू मौसम अनुकूल र भूकम्प–प्रतिरोधी बनाइन्थे । यी भवनहरू सामान्यतया हल्का सामग्री र लचक दार संरचनाले बनेका हुन्थे, जसले भूकम्पको झट्का सहन सक्थे र पूर्ण रूपमा ध्वस्त हुने सम्भावना कम हुन्थ्यो । उदाहरणका लागि, गोर्खा, दोलखा, र मुस्ताङ जस्ता जिल्लाहरूमा प्रयोग हुने थापाका घरहरू, हाउजिङ डोमा, र काठ–ढुंगाको टेको प्रणालीले भूकम्पका समयमा जनधनको क्षति न्यूनीकरण गरेको देखिन्छ ।

त्यस्तै, रैथाने शैलीले बाढी, चिसो, तातो हावा, र वर्षाको प्रभावबाट सुरक्षित रहने उपायहरू पनि अपनाउने गर्थे । घरको छानामा ढलान राखेर पानीको सहज निकास मिलाउनु, जस्तापाताको सट्टा ढुंगा वा घाँसको छाना प्रयोग गर्नु, र घर वरपर पानीको बहाव मिलाउने कुलो बनाउनु जस्ता उपायले बाढी र कटान नियन्त्रणमा मद्दत गथ्र्यो । यी शैलीहरू स्थानीय वातावरण, मौसम र उपलब्ध स्रोतअनुसार निर्माण गरिएकाले त्यस क्षेत्रको विपद् जोखिमसँग मिलेर विकसित भएका थिए ।

नेपालका विभिन्न जातीय समुदाय (जस्तै तामाङ, गुरुङ, थारु, मगर, शेर्पा आदि) का आफ्नै जलवायु–अनुकूल परम्परागत उपायहरू छन् । यी उपायहरू वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट पनि प्रभावकारी छन्, तर आधुनिक प्रविधिका साथ संयोजन गरिएमा अझ प्रभावशाली बन्न सक्छन् ।कम लागत, सामाजिक स्वामित्व, स्थानीय अवधारणा र दीर्घकालीन अभ्यासले यी उपायहरूलाई प्रभावकारी र उपयोगी बनाउँछन् । तर पुस्तान्तरण संकट, आधुनिक सहजतासँग राष्ट्र–प्रविधिमा विसंगति, वैज्ञानिक प्रमाणको अभाव, बजेट तथा नीति समर्थनको कमीले गर्दा यी उपायहरू स्वास्थ्य पूर्ण विकल्पको रूपमा उपयोग हुँदै पनि ओझेलमा परिरहेका छन् ।
रैथाने प्रकृति का यस्ता प्रविधिहरु :

– जोखिम न्यूनीकरणको टिकाउ पूर्वाधार बनाउने,

– प्राकृतिक संसाधनको सम्मान गर्ने,

– सामुदायिक स्वयं–सशक्तताको निर्माण गर्ने,

– जलवायु–प्रतिकूल परिस्थितिमा दीर्घकालीन सुरक्षा विकल्प तय गर्ने

सरकारी निकाय, अन्तर्राष्ट्रिय साझेदार, स्थानीय संस्थाहरू र समुदाय आफैं बीचमा सामूहिक प्रयास गर्न आवश्यक छ । परम्परागत र वैज्ञानिक ज्ञानको युगल प्रयोगले मात्र नेपालले जलवायु जन्य विपद् व्यवस्थापनलाई सुदृढ र दीर्घकालीन बनाउने र प्राकृतिक जोखिमबाट आहत हुने समुदायलाई सशक्त बनाउने दिशा जनाउन सक्छ ।

(पोखरेल वातावरणविद् हुन् )