के हो सामा–चकेवा पर्व र किन मनाइन्छ ?

सामा–चकेवा एक हिन्दु–पर्व हो । यो पर्व मुख्यतः नेपालका मैथिल तथा थारू समुदायहरूले मनाउँछन् । भारतको मिथिला क्षेत्रमा पनि यो पर्व मनाइन्छ । राखी र भाइटीका (भाइ दुज) जस्तै यो पर्व पनि दिदी–भाइ र दाजु–बहिनीको पवित्र सम्बन्धको उत्सवको रूपमा मानिन्छ । यस पर्वले परिवारमा भाइ–बहिनीबीचको प्रेम, स्नेह र एकताको महत्वलाई उजागर गर्दछ । सामा–चकेवा पर्व स्त्रीहरूको सामूहिक एकता र संगठित प्रतिरोधको प्रतीक हो ।

यो पर्वले समाजमा महिलाको साहस, स्वाभिमान र एकताको सन्देश दिन्छ । यसले चेलीबेटी र माइतीबीचको अटुट प्रेम, स्नेह र पारिवारिक सम्बन्धलाई पुनः स्मरण गराउँछ । साथै यो पर्वले समाजमा चुगलखोर, विभेदकारी र नकारात्मक सोच बोकेका व्यक्तिहरू (जसलाई घुसघुसे वा पोल्याहा (चुगला) भनिन्छ), तिनीहरूलाई सामाजिकरूपमा दण्ड दिनुपर्ने सन्देश पनि प्रकट गर्दछ । यही कारणले सामा–चकेवा केवल धार्मिक वा सांस्कृतिक उत्सव मात्र होइन, बरु नारी चेतना, सामाजिक न्याय र पारिवारिक सद्भावको जीवन्त प्रतीक हो । सामा–चकेवा पर्व विशेष गरी महोतरी, सर्लाही, सिराहा, धनुषा, सप्तरी, पर्सालगायतका तराई क्षेत्रका जिल्लाहरूमा धूमधामका साथ मनाइन्छ ।

कथाअनुसार, सामा–चकेवा कसरी शुरु भयो भनी हेर्ने हो भने यसरी रहेको छ– भगवान् श्रीकृष्णकी छोरी ‘सामा’ माथि गलत आरोप लागेर उनलाई पक्षी (चरा) मा परिणत गरियो । उनका भाइ ‘चकेवा’ ले यो अन्याय सहन सकेनन् र आफ्नी दिदीलाई मुक्त गराउने संकल्प गरे । उनले आफ्नो माया, श्रद्धा र त्यागद्वारा देवी सामालाई पुनः मानवरूपमा फर्काए । यस कथाले दिदी–भाइको गहिरो माया, निष्ठा र पारिवारिक सम्बन्धको पवित्रता प्रकट गर्छ ।

यो पर्व कसरी मनाइन्छ त ?

यस पर्वको उत्सव खरनाकी रात अर्थात् छठपूजाअघिको रातबाट शुरु हुन्छ । यो उत्सव कार्तिक शुक्ल पूर्णिमासम्म चल्छ । सामा–चकेवा यही पूर्णिमादेखि शुरु हुन्छ र करिब एक हप्ता वा दश दिनसम्म मनाइन्छ । यो समयमा महिलाहरू विशेष गरी किशोरी र युवतीहरू साँझपख समूह बनाएर गाउँका आँगन, चौतारा वा मठमन्दिरवरिपरि भेला हुन्छन् । तिनीहरूले माटोबाट सामा, चकेवा, सुगा, सुगी, चराहरू र अन्य प्रतीकात्मक मूर्तिहरू बनाएर सुन्दर रंग र कपडाले सजाउँछन् । प्रायः अविवाहित केटीहरू राति छठ घाटहरूको नजिक भेला हुन्छन् र सामा–चकेवाका साना मूर्तिहरू, दियो, काजल, माटोबाट बनेका दैनिक उपयोगका सामान आदि सजाइएको टोकरी बोकेर आउँछन् ।

मूर्तिहरू बनाउनको लागि माटो ताजा काटिएको धानको खेतबाट ल्याइन्छ । केटीहरूले परम्परागत गीत गाउने, केही रीतिरिवाज पालन गर्ने र आफ्ना टोकरीहरू साटासाट गर्ने कार्य गर्छन् ।सामा–चकेवा पर्वका बेला गाउँ–बस्तीभरि रमाइला लोकगीतहरू गाइन्छन्, जसले दिदी–बहिनी र दाजु–भाइबीचको स्नेह, माया र पारिवारिक सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाउँछ । युवतीहरू सखी–सहेलीसँग मिलेर गाउँदै, नाच्दै भेला हुन्छन् । उनीहरु ‘सामा खेले चलली सखी संग सहेली हो, साम चके साम चके अइहो हे, जोतला खेत में बैसी हो है….’ जस्ता गीत गाउँछन् । यस्तो गीतले सम्पूर्ण वातावरणलाई आनन्दमय बनाउँछ । गीतहरूमा दाजु–भाइको प्रशंसा र मायालाई व्यक्त गरिन्छ भने, चुक्ली लगाउने (अरूको सम्बन्ध बिगार्ने) पात्रप्रति व्यङ्ग्य र गाली पनि गरिन्छ । ‘चुगला करे चुगलपन, बिलैया करे म्याउँऊँ, चुगला के फाँसी देंऊ….’ जस्ता गीत गाएर युवतीहरूले चुगला अर्थात् चुगलखोर पात्रको दाह्री–जुँगा टाँसिएको माटोको मूर्तिलाई प्रत्येक दिन जलाउँछन् ।

त्यस मूर्तिलाई कुटपिट गर्ने अभिनय पनि गर्छन् । त्यसपछि सामा र चकेवालाई शीत र दूबो (हरियो घाँस) खुवाइन्छ । यो प्रतीकात्मकरूपमा जीवन, समृद्धि र भाइ–बहिनीबीचको आपसी प्रेमको प्रतीक हो । शीत र दूबो खुवाएपछि मूर्तिहरू राखिएको टोकरीलाई बीचमा राखी दिदी–बहिनीहरू वृत्ताकारमा बस्छन् । उनीहरूले टोकरीलाई दायाँ हातले अर्कालाई दिँदै बायाँ हातले फिर्ता लिने परम्परा पनि पालना गर्छन् ।

यसरी सामा–चकेवा पर्वले नारीहरूको सामूहिकता, पारिवारिक एकता, प्रकृतिप्रतिको श्रद्धा र सांस्कृतिक चेतनालाई उजागर गर्दछ । यी मूर्तिहरूलाई बाँसको डोको वा पिटारीमा राखेर, दीप बालेर र गीत गाएर उत्सव मनाइन्छ । गीतका शब्दहरूमा प्रायः दिदी–भाइको माया, सामाको अन्याय, चकेवाको संघर्ष र पुनर्मिलनको खुशी व्यक्त गरिन्छ । यी गीतहरूले पारिवारिक प्रेमसँगै सामाजिक एकता र महिला–सशक्तीकरणको सन्देश पनि दिन्छन् । अन्तिम दिन, जसलाई ‘विदाइ’ भनिन्छ, महिलाहरू मूर्तिहरूलाई खोलामा वा पोखरीमा विसर्जन गर्छन् । यसले सामा र चकेवाको पुनर्मिलन तथा पक्षीहरूको स्वतन्त्र उडानको प्रतीक जनाउँछ ।

सामा–चकेवा मनाउनुको कारण :

सामा–चकेवा पर्वको पर्यावरणीय र प्रतीकात्मक अर्थ लाग्ने हुनाले यो पर्व मनाइनुपछाडिका विभिन्न कारण छन् । सामा–चकेवा पर्वको समय त्यस्तो हुन्छ, जब हिमाल क्षेत्र चिसिँदै जान्छ र चराहरू न्यानो ठाउँ खोज्दै दक्षिणतिर स्थानान्तरण गर्छन् । त्यस बेला मिथिला र तराईका क्षेत्रहरू ती चराहरूको अस्थायी बासस्थान बन्छन् । यस कारण यो पर्वलाई प्रकृतिप्रेम र जैविक विविधताको सम्मानस्वरूप मनाइने उत्सव मानिन्छ । महिलाहरूले सामा र चकेवाका मूर्तिहरूमा विभिन्न चराहरूको आकृति बनाएर सजाउँछन्, जसले पक्षीहरूको सौन्दर्य र महत्वको प्रतीक जनाउँछ । यो अभ्यासले मानिस र चराबीचको सम्बन्धलाई स्मरण गराउँछ । मानव जीवन प्रकृतिसँग गाभिएको छ र प्रकृतिको सन्तुलन बिग्रँदा मानव अस्तित्व पनि संकटमा पर्छ । यसरी सामा–चकेवा केवल धार्मिक वा सांस्कृतिक पर्व मात्र होइन, यो पर्यावरणीय सचेतना, जैविक विविधताको संरक्षण र प्राकृतिक सन्तुलनप्रति कृतज्ञताको प्रतीक पनि हो ।

सामा–चकेवा पर्वले समाजमा पारिवारिक, सामाजिक र प्राकृतिक मूल्यहरूलाई सशक्तरूपमा उजागर गर्छ । यो पर्वले दिदी–भाइबीचको गहिरो सम्बन्धलाई मात्र होइन, महिलाको सम्मान र भूमिकालाई पनि बल दिन्छ । मिथिला र तराई क्षेत्रका महिलाहरू, विशेष गरी युवतीहरूले यो पर्वलाई उत्साहपूर्वक मनाउँछन्, जसले उनीहरूमा आत्मविश्वास, नेतृत्व र सामूहिक सहभागिताको भावना विकास गर्छ । दिदीहरूले भाइको दीर्घायु, सुख र समृद्धिको कामना गर्छन् भने भाइहरूले पनि दिदीप्रति स्नेह, सम्मान र संरक्षणको बाचा गर्छन् । यसरी यो पर्वले पारिवारिक एकता र पारस्परिक माया–ममतालाई अझ सुदृढ बनाउँछ ।

साथै सामा–चकेवा मनाइने समय हिउँदको शुरुवातमा पर्ने भएकाले यसले प्रकृतिप्रतिको आदर र संरक्षणको सन्देश पनि दिन्छ । पर्वको मूर्तिहरू, गीत र विधिहरूले प्रवासी चराहरूको आगमन र मानव–प्रकृतिबीचको सह–अस्तित्वलाई सम्झाउँछन् । यसरी यो पर्वले केवल धार्मिक वा सांस्कृतिक परम्पराको निरन्तरता कायम राख्दैन, बरु सामाजिक एकता, समुदायबीचको सहयोग र पर्यावरणीय सन्तुलनप्रतिको चेतनालाई पनि प्रोत्साहित गर्छ । सामूहिकरूपमा मनाइने यस पर्वले मानिसहरूमा आपसी सद्भाव, सहकार्य र सामुदायिक भावना जगाउँछ, जसले समाजमा शान्ति, सद्भावना र पारिवारिक सम्बन्धको मजबुत आधार निर्माण गर्छ ।

सामा–चकेवा पर्व नेपाली समाजको सांस्कृतिक, पारिवारिक र पर्यावरणीय जीवनसँग गहिरोरूपमा जोडिएको एक अनुपम परम्परा हो । यो पर्वले केवल दिदी–भाइबीचको स्नेह र सम्बन्धको प्रतीक जनाउँदैन, बरु यसले महिलाको सम्मान, समुदायबीचको एकता र प्रकृतिप्रतिको सह–अस्तित्वको सन्देश पनि प्रसारित गर्छ । मिथिला र तराई क्षेत्रका मानिसहरूले यो पर्वलाई हर्षोल्लासका साथ मनाउँछन्, जसले समाजमा सौहाद्र, सहकार्य र सामूहिक भावना बलियो बनाउँछ । सामा–चकेवाको कथा–परम्पराले मानव भावनाको गहिराइ, निष्ठा र पारिवारिक ममतालाई उजागर गर्छ, जसले दिदी–भाइबीचको प्रेमलाई अनन्त र अमर बनाएको छ ।

त्यसै गरी यो पर्वले प्रकृतिप्रतिको सराहना र संरक्षणको महत्व पनि जनाउँछ । हिउँदको शुरुवातसँगै प्रवासी चराहरूको आगमनको स्वागत गर्दै सामा–चकेवा पर्वले मानिस र जीवजन्तुबीचको आपसी निर्भरता र सहअस्तित्वको सन्देश दिन्छ । आजको आधुनिक युगमा जब मानिस र प्रकृतिबीचको दूरी बढ्दै गएको छ, त्यस्ता पर्वहरूले पर्यावरणीय सचेतना र जैविक विविधताको संरक्षणको प्रेरणा प्रदान गर्छन् ।

यस अर्थमा, सामा–चकेवा केवल मिथिला वा थारू समुदायको उत्सव मात्र होइन, यो सम्पूर्ण मानव जातिका लागि माया, करुणा, एकता र प्रकृतिप्रतिको कृतज्ञताको सन्देश दिने एक सांस्कृतिक सम्पदा हो । यो पर्व मनाइने विधि, गीत, नृत्य र सामूहिक सहभागिताले नेपाली समाजको सामूहिक जीवनशैली, धार्मिक आस्था र सांस्कृतिक विविधतालाई उजागर गर्छ । यसैले सामा–चकेवा पर्वलाई नेपाली संस्कृतिको अमूल्य सम्पदा र सामाजिक एकता, पारिवारिक सम्बन्ध एवं पर्यावरणीय सन्तुलनको प्रतीकका रूपमा सम्मान गर्न सकिन्छ ।

(लेखक चौधरी काठमाडौं स्कूल अफ लमा बी.ए.एल.एल.बी. चौथो वर्षमा अध्ययनरत हुनुहुन्छ ।)