पर्या–निबन्ध : हिउँ नपरेका हिमालहरू

हिमाललाई सधैँ हिउँको पर्याय मानिन्छ । हिउँले भरिएका सेता चुलीहरू, चिसा बतासहरू र कठोर शिखरहरूले हिमाललाई सजीव बनाउँछन् । तर के हुन्छ जब हिउँले त्याग्छ ती शिखरहरूलाई ? के हिमालहरूको अस्तित्व सेतै आवरणमा मात्र बाँधिएको हुन्छ ? यो प्रश्नले मनमा एउटा गहिरो साहित्यिक तरङ्ग ल्याउँछ, जसले भन्छ– हिउँ नपरेका हिमाल पनि आफैँमा कथा हो, एउटा प्रतीक हो ।

त्यस्ता हिमालहरू जो समयसँगै आफ्ना सेता वस्त्रहरू गुमाउँदै छन् । मानौं, जीवनको एउटा यथार्थ उजागर गर्दै छन् । ती काला र खैरा चट्टानहरू, उजाड ढुंगाहरू र शुष्क टाकुराहरू, हिउँको अनुपस्थितिले आफ्नो पहिचानलाई नै विरानो बनाउँदै लगिरहेका छन्। हिउँले ढाक्दा लुकेको त्यो वास्तविकता अब खुला छ। ती हिमालहरू, जसले हजारौं वर्षसम्म समयलाई अवरोध गरे, अब समयको प्रभावलाई स्वीकार गरिरहेका छन्। यो स्वीकृति एउटा गहिरो दर्शन हो।

हिउँ नपरेका हिमालहरूले मानवीय जीवनलाई झल्काउँछन् । जबसम्म हामी आफ्नो जीवनका सजावटमा छौं, हाम्रो वास्तविकता लुकेको हुन्छ । तर जब समयले ती सजावटहरू हटाउँछ, हाम्रो असली रूप प्रकट हुन्छ । ती हिमालहरूजस्तै मानिसको जीवन पनि समयको चक्रमा निर्भर छ । तर हिउँ नपरेका हिमालहरू सुस्त छन्, चुप छन् । उनीहरू उजाड छन्, तर त्यस उजाडपनमा पनि एउटा सौन्दर्य छ । हिउँले छोडेको खाली ठाउँले उनीहरूको आत्मालाई प्रकट गरिदिएको छ। ती हिउँरहित हिमालहरू अब मात्र भौतिक रूपले होइन, आन्तरिक गहिराइले भरिएका छन् । ती हावाको संगीत सुन्छन्, बादलको खेल हेर्छन् र चट्टानको कठोरतामा जीवनको कोमल अनुभव साट्ने गर्छन् ।

यो परिवर्तित रूप केवल जलवायु परिवर्तनको संकेत मात्र होइन, जीवनको एक ठूलो पाठ पनि हो । परिवर्तन अनिवार्य छ । जो आफ्नो पुरानो रूपलाई बिसाउन तयार छ, ऊ नयाँ कथाहरू बुन्न सक्छ । हाम्रै कारणले त्यो कथा बुनिएको हो भन्ने हामीले बुझ्नुपर्छ । त्यो कथा सुन्न हामी तयार हुनुपर्छ । हिउँ नपरेका हिमालहरू हामीलाई स्मरण गराउँछन्– जीवनको वास्तविकता सजावटभन्दा गहिरो छ । सजीवताको सार उनमा छ, जसले समयको कठोरतालाई पनि अँगाल्न सक्छ । जीवन पनि त्यस्तै हो, हामीले बाहिरी सौन्दर्यलाई भन्दा भित्री मूल्यलाई प्राथमिकता दिन सिक्नुपर्छ ।

यी हिमालहरूले आफ्नै मौनतामा जीवनको संगीत र सन्देश प्रकट गर्छन् । तिनीहरूको शिखरहरू अझै पनि ठाडो छ, हिउँसँग होस् या हिउँविनाको यात्रा । जीवनको गहिराइ बुझ्न, हिउँ नपरेका हिमालहरूमा एकपटक नजर दौडाउनुस् । त्यहाँ तपाईं आफ्नै आत्माको कथा देख्नुहुने छ ।

हिमालको सौन्दर्य शब्दमा बयान गर्न कठिन हुन्छ । तर यो प्रकृतिले मानव जीवनलाई दिएको एक अनुपम वरदान हो । हिमालहरूमा रहेको हिउँले भरिएको चुचुरो, अग्ला पहाडहरूको शृङ्खला र आकाशलाई छुन खोज्ने शिखरहरूले प्रकृतिको अद्वितीय र दिव्य रूप झल्काउँछन् । हिमाल हुनु भनेको भूगोलको विशेषता मात्र नभई संस्कृति, सभ्यता र मानव जीवनको प्रेरणाको स्रोत पनि हो ।

हिउँ नभएका वा हिउँ नपरेका हिमालहरूको कुनै महत्व, कुनै सौन्दर्य र कुनै प्रभाव केही हुँदैन । हिमाल हुनलाई हिउँ नै चाहिन्छ । हिमालको सौन्दर्य हिउँको साम्राज्यमा मात्र खुल्छ । जहाँ दूरदेशका पर्यटकहरू लोभिएर ओइरिन्छन् । हिउँ नपरेको कालो हिमाल हेर्न कोही आउँदैनन् । हिउँ नपरेका हिमाल हुनु भनेको पर्यावरणीय असन्तुलनको गम्भीर संकट भोगिरहेको अवस्था हो ।
हिमालको सौन्दर्यका विशेष पक्षहरू :
हिउँले ढाकिएका शिखरहरू : हिमालहरूको शिखरमा झल्किने सूर्योदय र सूर्यास्तको दृश्य अनुपम हुन्छ । सुनौलो रगतजस्तो रातो आभाले हिमालको सौन्दर्यलाई अझ गहिरो बनाउँछ । तर हिउँ नपरेका हिमालहरूमा यस किसिमको कुनै पनि सुन्दरता देख्न सकिँदैन ।
शान्त वातावरण : हिमालको क्षेत्र शान्त, निर्मल र स्वच्छ छ । यहाँको सौन्दर्यले मान्छेलाई आन्तरिक शान्ति र मानसिक सन्तुलन दिन्छ ।
वनस्पति र जीवजन्तु : हिमाली क्षेत्रहरूमा पाइने विशेष प्रकारका वनस्पति र जनावरहरूले यस क्षेत्रको जैविक विविधतालाई अझ सुन्दर बनाएका छन् ।
नदी र तालहरू : हिमालबाट बग्ने नदी, झरना र तालहरूले यस क्षेत्रको प्राकृतिक सौन्दर्यलाई जीवन्त बनाउँछन् ।
सांस्कृतिक महत्व : हिमालहरूको धार्मिक, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक महत्व छ । विशेष गरी, नेपालमा हिमालहरूलाई देवताको रूपमा पुजिन्छ । सगरमाथा, आमादब्लम, गौरीशंकर, अन्नपूर्ण, माछापुच्छ्रे आदि हिमालहरू यसका उदाहरण हुन् ।
हिमालहरू पर्यटनको गन्तव्य मात्र नभई जीवन र प्रकृतिसँग नजिक हुनका लागि एक उत्कृष्ट स्थल हुन् । यसको सौन्दर्यले हाम्रो आँखालाई मात्र होइन, मन र आत्मालाई पनि आनन्दित बनाउँछ ।
पदयात्रीहरूको भूमिका :
हिमालको संरक्षण र वातावरण सन्तुलनमा पदयात्री र पर्यावरणको महत्त्वपूर्ण भूमिका छ । निम्न बुँदामा यसबारे प्रस्ट्याउन सकिन्छ ।
जिम्मेवार पर्यटनको अभ्यास : पदयात्रीहरूले प्राकृतिक क्षेत्रमा आफ्नो प्रभाव न्यून गर्न ‘लिभ नो ट्र्ेस’ सिद्धान्त अपनाउन सक्छन् । फोहोर व्यवस्थापन, प्लास्टिकको प्रयोग कम गर्ने र जैविक वस्तुहरूको मात्र प्रयोगले वातावरणमा नकारात्मक असर कम गर्छ ।
स्थानीय संस्कृति र परम्पराको सम्मान : स्थानीय समुदायसँगको समन्वय र उनीहरूको जीवनशैलीको सम्मानले वातावरणीय सन्तुलन कायम गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ ।
वनस्पति र जीवजन्तुको संरक्षण : पदयात्रीहरूले वनस्पति उखेलेर नष्ट नगर्ने, वन्यजन्तुहरूलाई दुःख नदिने र उनीहरूको बासस्थान नबिगार्ने कुरा ध्यान दिनुपर्छ ।
शिक्षा र सचेतना फैलाउने : हिमाली क्षेत्रका पर्यावरणीय चुनौतीहरूबारे अन्य पर्यटक र स्थानीय समुदायलाई शिक्षित गर्न सकिन्छ ।
वन संरक्षण : वनहरूको संरक्षणले हिमाली क्षेत्रलाई कटान र भूक्षयबाट बचाउँछ । यसले पानीको स्रोत र हावापानीलाई सन्तुलनमा राख्छ ।
पुनः निर्माण कार्यक्रमहरू : पदमार्ग सुधार, जैविक उद्यानहरू निर्माण र स्थानीय प्रजातिहरू पुनःस्थापनाजस्ता परियोजनाले क्षेत्रको पर्यावरणीय गुणस्तर सुधार गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ ।
नवीकरणीय ऊर्जाको प्रयोग : हिमाली क्षेत्रका होटल र चिया पसलहरूमा सौर्य ऊर्जा, हावा ऊर्जा र अन्य नवीकरणीय ऊर्जाको प्रयोगले वातावरणीय क्षति कम गर्न मद्दत गर्छ ।
सचेतना र नीति निर्माण : स्थानीय र राष्ट्रिय स्तरमा नीति बनाउँदा हिमाली क्षेत्रको संवेदनशीलता ध्यानमा राखेर योजनाहरू तयार गर्नुपर्छ ।
चुनौतीहरू र समाधान :
फोहोरको समस्या : धेरै पदयात्रीहरूले छाडेको प्लास्टिक र अन्य फोहोर व्यवस्थापन गर्न स्थानीय निकाय र स्वयंसेवी संस्थाहरूले योजना ल्याउनुपर्छ ।
हिउँ पग्लने समस्या : जलवायु परिवर्तनले हिमाली क्षेत्रमा हिउँको स्तर घट्दै गएको छ । यसलाई रोक्न विश्वव्यापी तापमान घटाउने प्रयास गर्नुपर्छ ।

दिगो पर्यटनको विकास : पर्यटन उद्योगलाई वातावरणमैत्री बनाउन दिगो पर्यटनका अभ्यासहरू लागू गर्न जरुरी छ।
पदयात्रीहरूको जिम्मेवार व्यवहार र पर्यावरण संरक्षणका उपायहरूको सही संयोजनले हिमाली क्षेत्रको संरक्षण, जैविक विविधताको संरक्षण र वातावरणीय सन्तुलन कायम राख्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। हिमालहरूको दीर्घकालीन अस्तित्व र सौन्दर्यका लागि हाम्रा क्रियाकलापहरूले वातावरणीय सन्तुलनमा सकारात्मक योगदान गर्नुपर्छ।