मातृभाषा शिक्षा : विद्यालयमा भाषिक विविधतालाई प्राथमिकता दिन जरुरी

नेपाल सांस्कृतिक र भाषागत विविधताले भरिएको एक अद्वितीय राष्ट्र हो, जहाँ १२४ भन्दा बढी भाषाहरू प्रचलित छन् । यस भाषिक विविधताले नेपाललाई सांस्कृतिक समृद्धि र समन्वयको विशेष स्थानमा राख्छ, तर यसले शिक्षा प्रणालीमा महत्वपूर्ण चुनौतीहरू पनि ल्याएको छ।

यी चुनौतीहरूलाई समाधान गर्नको लागि मातृभाषा शिक्षालाई प्राथमिकता दिनु अत्यन्त आवश्यक छ। मातृभाषा शिक्षा भनेको विद्यार्थीको आफ्नै मातृभाषामा उनीहरुलाई शिक्षित गर्नु हो, जुन भाषा उनीहरूले सबैभन्दा राम्रोसँग बुझ्छन्। यस प्रकारको शिक्षा विधिले शिक्षाको पहुँचलाई सहज र सान्दर्भिक बनाउँछ, जसले विद्यार्थीको शिक्षण अनुभवलाई समृद्ध बनाउँछ । नेपालमा, जहाँ भाषिक विविधता वास्तविकता हो, विद्यार्थीलाई मातृभाषामा शिक्षा प्रदान गर्दा उनीहरूको शैक्षिक अनुभव र परिणाममा ठूलो सुधार ल्याउन सक्छ । नेपालको कानुनी र नीतिगत संरचनाले मातृभाषा शिक्षाको सिद्धान्तलाई समर्थन गर्दछ, यद्यपि यसको कार्यान्वयनमा चुनौतीहरू छन्।

नेपालको संविधानको धारा ३१ ले सबै नागरिकलाई शिक्षा प्राप्तिको अधिकार सुनिश्चित गर्छ । यसले राज्यलाई आधारभूत स्तरसम्म निःशुल्क र अनिवार्य शिक्षा प्रदान गर्न र गुणस्तरीय शिक्षा सुनिश्चित गर्न जोड दिन्छ । यो प्रावधानले समावेशी शिक्षा नीतिहरूको आधार तयार पार्छ, जसमा मातृभाषा शिक्षा पनि समावेश छ । धारा ४० ले बच्चाहरूलाई विशेष गरी बहुभाषी क्षेत्रहरूमा आफ्नै मातृभाषामा शिक्षित हुने अधिकार सुनिश्चित गर्दछ । यसले शैक्षिक विविधतालाई समर्थन गर्न संविधानको प्रतिबद्धतालाई झल्काउँछ। शिक्षा ऐन, २०२८ ले शिक्षा विद्यार्थीहरूले बुझ्ने भाषामा प्रदान गर्नुपर्ने कुरा निर्देशित गर्छ । यद्यपि यसले भाषिक पहुँचको महत्त्वलाई मान्यता दिएको छ, मातृभाषा शिक्षामा यसको कार्यान्वयन सीमित रहेको छ । एक बहुभाषी विद्यार्थी जनसंख्याको आवश्यकतासँग मेल खाने गरी सुधार र अद्यावधिकको आवश्यकता छ।

राष्ट्रिय शिक्षा नीति २०७६ (२०१९) ले मातृभाषा शिक्षाको महत्त्वलाई मान्यता दिएको छ र यसको कार्यान्वयनको लागि एक ढाँचा प्रदान गरेको छ। यसले विद्यालयको पाठ्यक्रममा स्थानीय भाषाहरूको समावेश, विभिन्न भाषाहरूमा शैक्षिक सामग्रीको विकास र बहुभाषी कक्षाहरूलाई व्यवस्थापन गर्न शिक्षकहरूको तालिमलाई प्रोत्साहित गर्दछ । राष्ट्रिय पाठ्यक्रम ढाँचा (२००७) ले पाठ्यक्रममा स्थानीय भाषाहरूको समावेशलाई समर्थन गर्दछ, विशेष गरी प्रारम्भिक शिक्षामा । यसले मातृभाषा शिक्षामा समावेश गर्नका लागि मार्गनिर्देशन प्रदान गर्दछ, जुन समावेशी शैक्षिक वातावरण सिर्जना गर्नको लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। नेपालले मातृभाषामा शिक्षा प्राप्तिको अधिकारलाई जोड दिने विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय सम्झौतामा समेत ऐक्यबद्धता जनाएको छ। यसमा बालअधिकार कन्भेन्सन (सीआरसी) को धारा २९ महत्त्वपूर्ण छ, जसले शिक्षा बालकको व्यक्तित्व, प्रतिभा र मानसिक तथा शारीरिक क्षमताको पूर्ण विकासमा केन्द्रित हुनुपर्छ भनी अनिवार्य बनाउँछ । यसमा बालकको सांस्कृतिक पहिचान र भाषाको सम्मान गर्ने प्रावधानहरू समावेश छन्, जसले मातृभाषा शिक्षाको आवश्यकता बलियो बनाउँछ।

युनेस्कोको भाषा र शिक्षा नीतिले मातृभाषामा आधारित बहुभाषी शिक्षाको समर्थन गर्दछ, जुन शैक्षिक परिणाम सुधार गर्न र सांस्कृतिक विविधतालाई प्रवर्द्धन गर्नको लागि महत्त्वपूर्ण छ। यसले मातृभाषामा शिक्षा प्राप्तिको समर्थन गर्दछ र सांस्कृतिक संरक्षणमा योगदान पुर्‍याउँछ । यसै गरी स्वदेशी जनताको अधिकार घोषणापत्रले स्वदेशी जनतालाई आफ्नै भाषामा शिक्षा प्राप्तिको अधिकारलाई विशेष ध्यानमा राख्छ । नेपाल, यसको विविध स्वदेशी समुदायहरूसँग, यी अधिकारहरूको प्रभावकारी शैक्षिक नीतिहरू र अभ्यासहरूद्वारा सम्मान गर्न प्रोत्साहित गरिएको छ। समर्थनकारी कानुनी र नीतिगत संरचना भए पनि मातृभाषा शिक्षाको प्रभावकारी कार्यान्वयनमा केही चुनौतीहरूले अवरोध खडा गर्छन्।

स्रोतको कमी : विभिन्न भाषाहरूमा शैक्षिक सामग्रीको विकासमा महत्वपूर्ण स्रोतको आवश्यकता छ । नेपालका धेरै स्थानीय भाषाहरूमा पाठ्यपुस्तक, शिक्षण सामग्री र डिजिटल स्रोतहरूको अभाव छ, विशेष गरी दुर्गम र ग्रामीण क्षेत्रहरूमा ।

शिक्षक तालिम : प्रभावकारी मातृभाषा शिक्षा विशेष तालिमको आवश्यकताको खाँचो छ । धेरै शिक्षकहरूलाई बहुभाषी कक्षामा शिक्षित गर्न आवश्यक सीप र स्रोतहरूको कमी छ र व्यावसायिक विकास कार्यक्रमहरूले यस खाँचोको समाधान गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।

पाठ्यक्रमको अनुकूलन : राष्ट्रिय पाठ्यक्रमलाई मातृभाषा शिक्षालाई समावेश गर्नको लागि बढी अनुकूलन गर्न आवश्यक छ । यसका लागि सांस्कृतिकरूपले सान्दर्भिक सामग्री सिर्जना गर्नुपर्छ र पाठ्यक्रमलाई विभिन्न भाषाहरूको समावेश गर्नको लागि लचिलो बनाउनुपर्छ ।

समुदायको संलग्नता : मातृभाषा शिक्षाको सफल कार्यान्वयनका लागि स्थानीय समुदायहरूको सक्रिय संलग्नता आवश्यक छ । समुदायको समर्थन भाषिक विविधतालाई मूल्य दिने र प्रवद्र्धन गर्ने वातावरण सिर्जना गर्न महत्त्वपूर्ण छ ।

नीति कार्यान्वयन र निगरानी : नीतिहरू मातृभाषा शिक्षालाई समर्थन गर्छन्, तर प्रभावकारी कार्यान्वयन र निगरानी अत्यावश्यक छ । मातृभाषा शिक्षा कार्यक्रमहरूको कार्यान्वयन मूल्यांकन गर्न र कुनै कमीहरू समाधान गर्नको लागि तन्त्रहरू स्थापित गर्नुपर्छ ।

मातृभाषा शिक्षाका लाभहरू : मातृभाषा शिक्षालाई प्राथमिकता दिनुले विद्यार्थीहरू, समुदायहरू र शिक्षा प्रणालीलाई समग्ररूपमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ ।

शिक्षण परिणाममा सुधार : विद्यार्थीलाई आफ्नै मातृभाषामा शिक्षित गर्दा अधिक प्रभावकारीरूपमा सिक्छन् । अनुसन्धानले मातृभाषा शिक्षाले राम्रो बुझाइ, उच्च शैक्षिक प्रदर्शन र जानकारीको बढी स्थायित्वमा योगदान पुर्‍याउँछ भनी देखाएको छ।

सांस्कृतिक संरक्षण : मातृभाषा शिक्षा नेपालको समृद्ध भाषिक र सांस्कृतिक धरोहरलाई संरक्षण गर्न मद्दत गर्दछ । यसले विद्यार्थीमा पहिचान र गर्वको भावना फस्टाउँछ, उनीहरूलाई आफ्ना सांस्कृतिक जरा र आपसी समझदारीलाई प्रवद्र्धन गर्दछ।

शिक्षा पहुँचमा वृद्धि : मातृभाषामा शिक्षा दिने गर्दा ड्रपआउट दर घटाउन सक्छ । विद्यार्थीले निर्देशनको भाषा बुझ्दा उनीहरूले स्कूलमा बस्न र आफ्नो शिक्षा पूरा गर्ने सम्भावना बढी हुन्छ, जसले शैक्षिक उपलब्धिमा वृद्धि गर्नेछ ।

संज्ञानात्मक विकास : मातृभाषामा सिकाइले संज्ञानात्मक विकास र आलोचनात्मक सोचलाई समर्थन गर्दछ । यसले समस्या समाधानको सीप र समग्र बौद्धिक वृद्धिमा सुधार गर्नेछ, जसले विद्यार्थीको शैक्षिक र व्यक्तिगत जीवनलाई लाभ पु¥याउनेछ ।

समुदायसँगको सम्बन्ध सुदृढीकरण : मातृभाषामा शिक्षा विद्यालय र समुदायबीचको सम्बन्धलाई सुदृढ बनाउँछ । यसले शैक्षिक पहलकदमीहरूको लागि समुदायको संलग्नता र समर्थनलाई प्रोत्साहित गर्दछ, जसले विद्यार्थीको सफलता र सहयोगात्मक वातावरण सिर्जना गर्नेछ । नेपाल र अन्यत्रका पहलहरूले मातृभाषा शिक्षाको सकारात्मक प्रभावलाई प्रमाणित गरेका छन् ।
तराई क्षेत्रको द्विभाषिक शिक्षा कार्यक्रम : यो कार्यक्रम नेपालको तराई क्षेत्रमा नेपाली र स्थानीय भाषाहरूमा शिक्षा प्रदान गर्नमा केन्द्रित छ । यसले विद्यार्थीको संलग्नता र प्रदर्शनमा सुधार ल्याएको देखाएको छ । नेपालमा विभिन्न गैर–सरकारी संस्थाहरूले सफल मातृभाषा शिक्षा परियोजनाहरू विकास गरेका छन् । यी पहलकदमीहरूले स्थानीय भाषाहरूमा शैक्षिक सामग्री प्रदान गर्छन्, शिक्षकलाई तालिम दिन्छन् र समुदायलाई बहुभाषी शिक्षाको समर्थन गर्न संलग्न गर्छन् । पापुवा न्यूगिनी र इथियोपियाजस्ता देशहरूले सफल मातृभाषा शिक्षा कार्यक्रमहरू कार्यान्वयन गरेका छन् । तिनीहरूको अनुभवले नेपाललाई भाषिक विविधतालाई विद्यालयमा प्रवद्र्धन गर्नका लागि मूल्यवान् सूचनाहरू र उत्तम अभ्यासहरू प्रदान गर्दछ ।

मातृभाषा शिक्षा शैक्षिक परिणामहरू सुधार्न, सांस्कृतिक धरोहरलाई संरक्षण गर्न र प्रत्येक बालबालिकालाई गुणस्तरीय शिक्षा प्राप्त गर्न सुनिश्चित गर्नका लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ । नेपालले विद्यालयमा भाषिक विविधतालाई प्राथमिकता दिँदै, मातृभाषा शिक्षाको कार्यान्वयनका चुनौतीहरूको समाधान गर्न, यसको लाभहरूको उपयोग गर्न र एक समावेशी शैक्षिक वातावरण सिर्जना गर्न सक्छ । यसका लागि शिक्षकहरूको तालिम र समुदायको संलग्नता आवश्यक छ । यसरी, नेपालले आफ्ना विद्यार्थीको भाषिक र सांस्कृतिक विविधतालाई सम्मान र संवद्र्धन गर्दै, सबैका लागि एक समान र समृद्ध भविष्यको मार्ग प्रशस्त गर्न सक्छ ।