परिवर्तन हुन नसकेको सत्ता

काठमाडौं ।

शासनसत्ता वा पितृसत्ता, नेपालले परिवर्तन गर्न चाहेको तर परिवर्तन नभएका सत्ताहरु हुन् । जहानिया राणाकाल ढल्यो, निर्दलीय पञ्चायती व्यवस्था पनि धराशयी बन्यो, बैसठ्ठी–त्रिसठ्ठीको आन्दोलनले सामन्ती धरोहर राजतन्त्र पनि इतिसासको गर्भमा पुर्‍यायो तर नेपालमा सत्ता परिवर्तन भएन । सरकार परिवर्तन भयो, नयाँ प्रधानमन्त्री र मन्त्रिमण्डल बन्यो तर सत्ता पुरानै रह्यो।

आज पनि राणाकालीन सत्ता हामीकहाँ कायम छ । सत्ताको बाहिरी स्वरुप बदलिएको छ, तर सार उही छ । आजका क्रान्तिकारी प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डले राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेरकै चरित्र देखाएका छन् । केपी ओली, शेरबहादुर देउवा आदिले पनि परिवार वा परिवारजस्तै बनेको राजनीतिक गुटको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि आफ्नो सम्पूर्ण संघर्षको उपलब्धि समर्पित गरेका छन् ।

राजनीतिक परिवर्तनका लागि ओली, प्रचण्ड, देउवा आदि नेताको योगदान कम छैन । राणा शासनदेखि, पञ्चायती व्यवस्था र राजतन्त्र ढालेर संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रसम्म मुलुकलाई रुपान्तरण गर्न उहाँहरुको भूमिका छ ।

तर यो रुपान्तरण कागजी प्रावधानहरुमा मात्र सीमित हुन पुगेको छ । नेपालको संविधान, २०७२ पढ्दा शासकीय स्वरुपमै परिवर्तन आएको देखिन्छ । राजाले कृपा गरेर जारी गरिदिएको विधानमा चल्दै आएको मुलुकमा जनप्रतिनिधिले बनाएको संविधान लागू हुनु अवश्य परिवर्तन हो । तर यो परिवर्तन सारभूतरुपमा जनस्तरसम्म पुगेन । अझ केही प्रमुख क्षेत्रमा त नकारात्मक परिवर्तन भयो । राष्ट्रियता र देशभक्तिपूर्ण व्यवहारमा आएको ह्रास सर्वाधिक पीडादायी छ ।

पछिल्लो समय सरकारको उदासीन व्यवहारकै कारण नागरिकमा जन्मभूमिको नागरिकता त्याग्ने, आफ्नो मुलुक छोडेर अर्को कुनै मुलुकको नागरिक बन्ने कार्य मामान्य हुन थालेको छ । जन्मभूमि त्याग गर्ने प्रवृत्ति आकाशिएकै कारण मुलुकमा आवश्यक जनशक्तिको अभाव हुन थालिसक्यो, खेतबारीको बाँझोपन बढ्दै छ, भ्रष्टाचार र घूसखोरीले सरकारी कार्यालय पुगेका सेवाग्राहीहरु विरक्त छन् । राजनीतिक दलहरुमा सिद्धान्त हराइसक्यो, राजनीतिक चरित्र शून्यमा बिलाइसक्यो, जनप्रतिनिधिलाई नै विश्वास गर्न नसकिने अवस्था आइसक्यो ।

हिजो चन्द्र शमशेर र ज्ञानेन्द्र शाहलाई जति विश्वास गर्न सकिन्थ्यो, आज प्रधानमन्त्री प्रचण्ड, नेताहरु ओली, शेरबहादुर आदिलाई त्यति विश्वास गर्न सकिन्न । जनताले आफ्नो वैध कामका लागि पनि नेताहरुको चाकडी ठीक त्यसै गरी गर्नुपरेको छ जसरी राणाकालमा दाम राखेर गरिन्थ्यो । दलको कार्यकर्ता नभएको र दल तथा त्यसका नेतालाई ‘चन्दा’ अर्थात् दाम चढाउन नसक्ने कुन व्यक्ति कमाउने पदमा पुगेको छ ? संवैधानिक प्रावधान हेर्दा विगतको राज्य संरचनाले नसेमेटेको र विभेदमा पारेको वर्ग, जाति, भाषा, लिंगको राजनीतिक अधिकार सुनिश्चित गरिएको देखिन्छ, तर अधिकार पाउन जुनसुकै नागरिकले राजनीतिक दललाई दाम दिएर प्रसन्न बनाउनु आधारभूत आवश्यकता बनेको छ । जनताले हिजो राणा र शाहलाई दाम राखे, आज प्रचण्ड, ओली र देउवालाई राखिरहेका छन् । जनताका लागि सारभूतरुपमा केही परिवर्तन भएन । सरकार मात्र बदलियो, सत्ता बदलिएन ।

२०६२ सालको १९ दिने आन्दोलनले नेपालको २ सय ३७ वर्ष पुरानो राजतन्त्र ढालेर देशमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको जग बसाल्यो भन्ने जुन भनाइ छ, त्यसमा नै सत्यता देखिन्न । शासन सत्तामा परिवर्तन हुनु भनेको नेता, कार्यकर्ता र जनताको मानसिकतामा परिवर्तन ल्याउनु हो । सोच र चिन्तनको परिवर्तन हो, त्यो आजसम्म भएको छैन । जस्तो, उदाहरणका लागि पितृसत्ता यथावत् छ, त्यसमा परिवर्तन आएको छैन । नकारात्मक पुरुषत्वले सत्ता कब्जा गरेको गर्‍यै छ। राजनीतिक शासकीय सत्ताको वास्तविक परिवर्तन यही पितृसत्ता र नकारात्मक पुरुषत्वलाई धुरी बनाएर राज्यका सबै अंगहरुमा घुमिरहेको हुन्छ । के पुरुष, के महिला, के अन्य लिङ्गी सबैमा पितृसत्ता र नकारात्मक पुरुषत्वको चिन्तन रोम–रोममा गडेको छ । यस प्रकारको राजनीतिक र सामाजिक परिवेशमा भएका आन्दोलनबाट हुने नै सरकार परिवर्तन मात्र हो, सत्ता परिवर्तन होइन । तर, जनताका लागि चन्द्र शमशेरका ठाउँमा पुष्पकमल दाहाल बस्नु मात्र परिवर्तन हुन सक्तैन । पुरानै सत्तामा लोकतान्त्रिक भनिने सरकार गठन हुँदैमा जनताको भागमा सुशासन र आर्थिक समृद्धि पर्दो रहेनछ ।

पितृसत्तात्मक दिमाग भएका महिला, पुरुष वा अन्य लिङ्गी जो भए पनि सत्ता परिवर्तन नहुने तथ्य प्रमाणित गर्न पंक्तिकार पशुपतिनाथको शरणमा पुग्यो । देवी–देवताको मन्दिरमा पुगेका महिला र पुरुष कस्ता प्रार्थना गर्छन्, कसका लागि प्रार्थना गर्छन् भनेर सोधखोज गर्‍यो । गत फागुन महिनाको अन्तिम सोमबार देवाधिदेव महादेवको धाम पशुपतिनाथ परिसरमा दर्शन गर्न पुगेका भक्तहरुको अन्तर्वार्ता गर्‍यो । त्यहाँ पुगेर यसले पाएको ज्ञान के भने, नेपालजस्तो आर्थिक, सामाजिक, धार्मिक र सांस्कृतिक परिवेशको मुलुकमा सोच र चिन्तनले पनि सत्ता र नेतृत्वमा रहेका व्यक्ति निर्दयी र पक्षपाती हुँदा रहेछन् ।

यस तथ्यलाई लैङ्गिक चिन्तनको दृष्टान्तका साथ व्याख्या गरौं । जस्तो, पुरुषको कल्याणका लागि अधिकांश महिला देवी–देवताका मन्दिरमा पूरै दिन खर्च गर्छन्, लामो लाइनमा बस्छन्, व्रत गर्छन्, पूजा लगाउँछन् । श्रीमान् वा छोराको आयु बढोस्, उनीहरुले राम्रो जागिर पाऊन्, उनीहरुको स्वास्थ्य राम्रो होस्, सन्तानको प्रगति होस् भनेर नै उनीहरु समय र श्रम लगाइरहेका हुन्छन् । आफ्ना लागि सोचेर मन्दिर आउने महिला अत्यन्त सानो परिमाणमा मात्र भेटिन्छन् ।

अर्कातिर पुरुषहरु जति आउँछन्, उनीहरु आफ्नै कल्याणका लागि देवी–देवताको प्रार्थनामा लागिरहेका हुन्छन् । पशुपतिनाथमा लागेको लाम हेर्दा आधाभन्दा बढी जनशक्ति महिलाको देखिन्छ जो पुरुषकै कल्याणका लागि लामबद्ध छन्, पुरुष त स्वयं आफ्नो हितमा वर माग्ने नै भए । कस्तो गज्जब अवस्था । महिला पुरुषका लागि र पुरुष पुरुषकै लागि । महिलाका लागि त खास वर नै मागिँदो रहेनछ । धर्मशास्त्रहरुले पनि पुरुषकै कल्याणको कुरा गरेका छन् । दुर्गा सप्तशति चण्डी पढ्नुस् वा स्वस्थानीको प्रार्थना, देवी जो स्वयं महिला हुन् उनलाई गरिने प्रार्थना पनि महिलाका लागि हुँदैनन् । यदाकदा झुक्किएर छोरीको कल्याणका लागि देवी–देवतासँग प्रार्थना गरे पनि छोरा–नाति वा पुरुषका लागि भने यत्रतत्र प्रार्थना पाइन्छ ।

मन्दिरको लाममा बस्ने महिलाको सोच किन यति बढी पुरुषप्रधान बन्यो ? प्रस्ट छ, धर्मशास्त्र पढेर व्यक्तिले धारणा बनायो, शास्त्र व्यवहारमा लागू गर्ने प्रयास गर्‍यो । यसो गरेमा नै पुण्य प्राप्त हुने, स्वर्ग पाइने विश्वासका साथ हुर्केको व्यक्तिको सोच यसभन्दा बाहिर जान पनि त सहज हुँदैन । अर्को तथ्य, पितृसत्तात्मक व्यवस्थामा बाहिरी जगत् श्रीमान्ले र घर श्रीमतीले सम्हाल्ने हो, नेतृत्व पुरुषको र सहायक र सहयोगी भएर पुरुषलाई नै सघाउने काम महिलाको हो । यसरी हेर्दा, पुरुष नभए त घर–परिवार रानुविनाको मौरी हुने भयो– अनाथ र असहाय । त्यसैले आफूलाई मिटाएर नेतृत्वलाई बचाउने, रानुलाई संरक्षण गर्ने सोचको विकास भयो । झट्ट हेर्दा यो स्वाभाविक पनि देखिन्छ।

धर्म–संस्कारले महिलाको जीवनलाई लहरा र पुरुषलाई थांग्रो बनाएको छ, विनाआड र आधार लहराको जीवन छैन । पितृसत्तात्मक चिन्तनले समाजलाई हरेक क्षेत्रमा पुरुषलाई प्राथमिकतामा राखेको छ । यही कारण हो कि संविधान र कानुनले महिला, पुरुष, अन्य लिङ्गी सबैलाई समान अधिकार दिएको दाबी गरे तापनि महिलाभन्दा पुरुष नै बढी लाभको अवस्थामा छन्। यसो किन त ? किनभने, समाजशास्त्रले महिला र पुरुषको भूमिकाको कुरा गर्दा पुरुषका तीन मात्र भूमिका, तर महिलाका चार भूमिकाको कुरा गर्छ । जस्तो कि उत्पादन र आर्थिक गतिविधिको काम महिला–पुरुष दुवैले गर्छन्, जागिर खान्छन्, मजदुरी गर्छन् । धान गोड्ने होस् वा वस्तु पाल्ने, यी सबै काम आर्थिक उत्पादनका कार्य हुन् । समाजमा महिला–पुरुष दुवै यसमा भिडिरहेका हुन्छन् ।

सामाजिक र सांस्कृतिक भूमिका पनि दुवैले गर्छन् । धर्मकर्म, पूजापाठ, आफन्तकहाँ विवाहबटुलोमा जाने वा यस्ता कामको आयोजना गर्ने, यो पनि दुवैबाट हुन्छ । राजनीतिक गतिविधिमा सरिक हुने काममा पनि दुवैले भूमिका नखेलेको भए आज स्थानीय सरकारमा ४० प्रतिशत महिला सहभागिता हुने थिएनन् । तर अब चौथो काम जो छ, त्यो केवल महिलाको थाप्लोमा मात्र छ– रिप्रडक्सन वा प्रजननको काम । बच्चा पेटमा राख्नै पर्‍यो, स्तनपान गराउनै पर्‍यो। स्तनपानका कारण चार–पाँच वर्षसम्म आफू जहाँ गए पनि बच्चालाई बोक्दै हिँड्नै पर्‍यो। महिलाले पुरुषले भन्दा यही प्रजनन भूमिका बढी गर्छन्, यसकै कारण उनीहरु कति ठाउँमा पुरुषले जति अवसरको सदुपयोग गर्न सक्तैनन् । व्यक्तिगत विकास, पेसागत प्रगति, पहिचानको खेती आदिमा उनीहरु पछाडि पर्छन्।

वास्तवमा यही जिम्मेवारी बोकेर समाजलाई अघि बढाइदिएका कारण उनीहरुलाई समाजले क्षतिपूर्ति दिनुपरेको हो । कतिले महिलालाई आरक्षण किन भन्छन्, जवाफ हो अतिरिक्त भूमिका निर्वाह गरेर मानव समाजलाई कायम राखिदिएका कारण वा नयाँ पुस्ताको उत्पादन गरिदिएका कारण महिलालाई विशेष सम्मान दिएर न्याय गर्नुपरेको हो । तर, महिलाको अतिरिक्त भूमिकाको स्मरण र सम्मान गर्दै उनीहरुको आयु, स्वास्थ्य र प्रगतिका लागि पुरुषले मन्दिरमा लाम बस्नुपर्ने हो । होइन र ?

निष्कर्ष हो, पितृसत्ता होस् वा शासनसत्ता परिवर्तन भएको छैन । राजनीतिक र सामाजिक आन्दोलन एकसाथ अघि नबढाएसम्म सत्तामा परिवर्तन आउँदैन । नेपालमा जसको सरकार भए पनि छिमेकी भारत र चीन अनि महाशक्ति अमेरिका र अन्य प्रभावशाली मुलुकको निर्देशन अनुसार चल्नुपर्ने भएपछि हामीकहाँ आएको भनिएको परिवर्तनमा गहिराइ कसरी सम्भव होला ? यस पक्षलाई जबसम्म हामी बुझ्दैनौं, तबसम्म सर्वसाधारण जनताका लागि राजनीतिक नेतृत्वमा चन्द्र शमशेर बसून् वा प्रचण्ड, तात्विक भिन्नता हुनेछैन । त्यसैले, सरकार होइन, सत्ता परिवर्तनमा लागौं !