पढाइदेखि विरक्तिएका विद्यार्थी

हाम्रो देशका कुनै जमानाका शिक्षित वर्गका युवा समुदायले अरु जागिर केही नपाए पनि शिक्षकको जागिरचाहिँ पाइन्छ भन्थे र अवस्था पनि त्यस्तै थियो ।

आजसम्मको समय बित्दै जाँदा त्यो अवधारणा परिवर्तन हुन पुगेको छ । समग्र समाजको दृष्टिले हेर्दा शिक्षक हुन मामुली कुरा भए पनि शिक्षक भएर आफ्नो कर्तव्य निर्वाहमा रत भएका जो–कसैलाई पनि आफ्नो भूमिका निभाउन हम्मे परेको अनुभूत हुने गर्छ । यसरी हम्मे पर्नुको खास कारण भनेको पढाइदेखि विरक्तिएका विद्यार्थीका पढाइप्रतिको उदासीनताले गर्दा हो । आफ्ना विद्यार्थीलाई आफूले पढाइको विषयवस्तुमा पोख्त बनाउन पाए हुन्थ्यो भन्ने इच्छा कुनचाहिँ शिक्षकको मनमा नरहला र ? तथापि पढाइ–लेखाइजस्तो प्राविधिक कर्ममा कुनै एक पक्षको कमजोरी हुन गएपछि सारा पढाइ नै चौपट हुन पुग्दछ ।

केवल शिक्षकको चाहनाले मात्र सफल सिकाइ हुने होइन । अहिलेका विद्यार्थीवर्गमा पढाइ–लेखाइप्रतिको तृष्णा करिब मरेर गएको जस्तो हरेक विषय सिकाउने शिक्षकले अवश्य महसुस गरेकै हुनुपर्दछ । पढाइप्रतिको उदासीनताले विरक्त भएका विद्यार्थी घरबाट स्कुलसम्म अभिभावकका करबलले आउने गर्छन् भने स्कुलमा आएका करिब ९५ प्रतिशत विद्यार्थीलाई शिक्षकले करबलले सिकाउनुपर्ने अवस्था हाल सिर्जना भएको छ ।

शिक्षक र अभिभावकको दपेटाइबाट सिर्जना भएको करबलको वातावरणमा लेखपढ गरेको विद्यार्थीले नैतिक आचरणको व्यवहार कसरी देखाउन सक्ला ? भन्ने प्रश्न उठ्छ । वास्तवमा बालबालिका भनेका काँचो माटोजस्तै हुन् । शिक्षक र अभिभावकले जस्तो वातावरण सिर्जना गरी उनीहरुको शिक्षा सिकाइलाई अगाडि बढाउँदै लैजान्छन् विद्यार्थी पनि सोही अनुसारका भएर निस्कन्छन् । उनीहरुलाई वातावरणका विभिन्न कुराले प्रभाव पारिरहेको हुन्छ । यस्ता प्रभाव सकारात्मक र नकारात्मक गरी दुई खालका हुन्छन् । जुन विद्यार्थीले सकारात्मक सोच राखेर लेखपढ गर्छन्, तिनको व्यवहार पनि सकारात्मक नै हुन्छ । नकारात्मक प्रभाव भएको वातावरणमा वा समयमा जन्मेकाहरुको सोचाइ नकारात्मक नै हुन पुग्दछ ।

अहिले आएर हाम्रा आम बालबालिकाहरुको अझ स्कुल तहका विद्यार्थीभित्रको सोचाइ निकै नकारात्मक हुन पुगेको विषयमा पनि धेरै कुराले भूमिका खेलेका छन् । यसरी भूमिका खेल्ने तत्वमध्ये सबैभन्दा प्रमुख तत्व भनेको हाम्रो देशको आम शिक्षित जनशक्ति स्वदेशमा रोजगारी नपाएर विदेशिन बाध्य बनेको छ । यसरी विदेशिने युवावर्गका मसिना बालबच्चाले यस कुराको सूक्ष्म विश्लेण गरेर एउटा निष्कर्ष निकाल्नुपर्ने अवस्था अहिलेको परिवेशिक आवश्यकता हो । तर निष्कर्ष निस्कनुको साटो र स्वदेशमै भविष्य खोजिनुको साटो हाम्रा युवाहरु विदेश जानै बाध्य भइरहेका छन् । यसरी आ–आफ्ना अभिभावक विदेशिन बाध्य भएका घटनाले ती अबोध बालबालिकाको मनमा हाम्रो शिक्षा व्यवस्थाप्रति सकारात्मक नभई नकारात्मक भाव उत्पन्न हुन पुग्छ । स्वदेशमा उपयुक्त रोजगारी नपाएर विदेश पसेकाहरुले बेलाबेलामा आफ्नो घरतिर आउँदा ओकलेका देशप्रतिका घृणित शब्दले गर्दा उनीहरुका मनमा नकारात्मक भाव पैदा हुन पुग्छ र उनीहरुलाई लेखपढ गर्न मन लाग्दैन ।

अर्को कुरा, पढाइ–लेखाइको तुलनामा पैसा महत्वपूर्ण हो भन्ने नकारात्मक भावना आजका हरेक बालबालिकाका दिमागी नसामा भरिन थालेको छ । पढेर को ठूलो मान्छे बन्छ र ? बरु धेरै धन कमाउन सकियो भने सबैको हेराइमा सकारात्मक वा आदरभाव स्वतः उत्पन्न हुन्छ भन्नेजस्ता भावनाको बढोत्तरीका कारणले पनि आम बालबालिकालाई पढाइमा रुचि जागेको देखिँदैन । धेरैजसो बालबालिकाका अभिभावकमध्ये पुरुष अभिभावक कमाइ गर्नको लागि भनेर वैदेशिक रोजगारीमा जान थालेपछिका दिनमा आम बालबालिकालाई आफ्नो भविष्य र उत्तरदायित्व बारेको ज्ञान शून्यतिर धकेलिँदै गएको हो कि भन्ने ठम्याइ रहेको छ ।

विद्यार्थीको पढाइप्रतिको तृष्णा करिब मरेर शून्यावस्थातिर धकेलिरहेको जस्तो लाग्दछ । विशेष गरेर पुरुष अभिभावकको वैदेशिक रोजगारीमा जाने लहर चलेका कारण धेरैजसो बस्तीहरु अभिभावकहीन बन्न पुगेका छन् । यतिसम्म कि हाम्रो समाजमा मरेको लास उठाउने दह्रो युवा करिब शून्य भएको अवस्था छ । यो कहाली लाग्दो अवस्थाले बालबालिकाका मानसपटलमा पार्ने नकारात्मक असरका कारण उनीहरु पनि विदेशको सुनेको झिलिमिलीमा रम्न थाल्छन् । आफ्नो माटोको माया करिब बिर्सन पुग्छन् । अथवा उनीहरुलाई स्वदेशी माटाको मूल्यबारे कति पनि थाहा हुँदैन । माटोको माया थाहा नभएपछि मनमा पढाइको जाँगर लाग्दैन ।

जाँगरको साटो उनीहरुभित्र आलस्यले डेरा जमाउन थाल्छ । यो अवस्थामा पुग्नुअगावै जसका अभिभावकले सही उपचार गर्न जान्दछन् र निराशाबाट जोगाउँछन्, त्यस्ता बालबालिकाहरु पढाइ–लेखाइप्रति केही मात्रामा भए पनि सचेत हुन्छन् । उनीहरुले माटो कसरी हाम्रो जन्मदेखि मृत्युपर्यन्तको आधार हो भन्ने कुरो राम्ररी जान्न आवश्यक छ । जुन देशका आम नागरिक र बालबालिकाहरुले समेत आ–आफ्नो हृदयभित्रैदेखि माटोको माया गर्न सकेका खण्डमा मात्रै समग्र देशको उन्नति होला कि भनेर बलियो आधार र विश्वास खडा हुन सक्छ ।

पढाइबाट विरक्त भएका बालबालिकाहरु आफूमात्र पढाइ छोड्ने वा पढाइबाट भाग्ने नभई उनीहरुको सङ्गतका अरु बालबालिकाहरुसमेत तिनका प्रभावमा परेर पढाइप्रतिको कर्मबाट पर हट्न थाल्छन् । उता उनीहरुका अभिभावकका लागि यो विरक्तको अवस्था झनै विरक्त लाग्दो हुन जान्छ । अभिभावकले आफ्ना सन्तानबाट कति धेरै उत्साहपूर्ण सिकाइ र निपूणताको अपेक्षा गरिरहेका बेलामा उल्टो बाटोमा हिँड्दै गरेका बालबालिकाले भोलिको भविष्य कस्तो बनाउलान् भन्ने चिन्ता गरिनु स्वाभाविकै हो ।

अझै उनीहरुले हाम्रा सरकारी कार्यालयबाट आम नागरिकलाई प्रदान गरिनुपर्ने सेवा–सुविधाका बारेका ढिलासुस्ती, कमिसनतन्त्रको जालो, जसका हातमा सत्ताको बागडोर हुन्छ, उसले देश लुटेकोजस्ता कुरा गहिरोसँग बुझेका खण्डमा उनीहरुभित्रको थोरैतिन इमानदारीपना पनि पूरै हराएर जान कति बेर लाग्ने छैन । राजनीति गर्ने नेताले होस् कि, सुरक्षा दिन तत्पर रहन्छु भन्ने सिपाही, प्रहरीले होस् वा आम जनताको सेवक र त्यसमा पनि राष्ट्रसेवकको उच्च दर्जा भिरेको कर्मचारीतन्त्रको वास्तविक रहस्य थाहा पाउने हो भने हाम्रा बालबालिकाहरुमा पढाइको स्तर अझै घटेर जाने कुरा निश्चित छ । यस्तो रहस्यमय कुराले उनीहरुको दिमाग भरिएपछि उनीहरु दिक्क लाग्दो पढाइको खतराबाट पर भागेर जोगिन खोज्छन् ।

अभिभावक र शिक्षकलाई ढाँटेरै भए पनि पढाइको झन्झटबाट आफूलाई अलग बनाउने उद्योगमा लाग्छन् ।
हाम्रो शिक्षा नीतिका हकमा भन्ने हो भने विद्यार्थीले सैद्धान्तिक ज्ञानका साथै प्रयोगात्मक सीप पनि हासिल गर्नुपर्ने भनेर सैद्धान्तिक र व्यावहारिक वा प्रयोगात्मक सीप सिकाइका लागि भनेर पाठ्यक्रम तयार पारिएका छन् । देखावटीरुपमा भन्ने हो भने पाठ्यक्रम अनुसार सिकाइको गति अगाडि सार्ने भनिएको हुन्छ । वास्तविकतालाई नियालेर हेर्दा यस्तो भएको पाइँदैन । करिब ९० प्रतिशत र अझै बढी प्रतिशत सैद्धान्तिक शिक्षा र केवल दश प्रतिशतभन्दा पनि निकै कम प्रयोगात्मक विषयवस्तु सिकाइने प्रचलनले गर्दा विद्यार्थीहरु सैद्धान्तिक सिकाइ वा सुँगा रटाइको बोझबाट वाक्क भएर समग्र पढाइ र सिकाइबाट भाग्दै गएका छन् ।

उनीहरुको आत्मिक ध्येय भनेको हामीलाई यस्तो जाबो घोकन्ते वा सैद्धान्तिक शिक्षा चाहिएन, बरु स्वतन्त्र छोडिदेऊ अभिभावकहरु वा शिक्षकहरु हाम्रो भविष्य नपढेर पनि बिग्रँदैन, हामी स्वयम् हाम्रो भाग्य बनाउन सक्छौँ भन्ने भित्री धड्कनको आवाज प्रस्टसँग प्रकट भएको सुनिन्छ ।

सबैजसो शिक्षालयहरुको वातावरण विविध क्षमता र शारीरिक वा मानसिक अपाङ्गता भएका विद्यार्थीका लागि उपयुक्त रहेको हुँदैन । अधिकांशमध्येका ज्यादै थोरै विद्यार्थीका लागि मात्र सुहाउँदो भएको वातावरणमा गोलमोल बनाई राखेर सिकाउँदैमा आम विद्यार्थीले सिक्न सक्छन् नै भन्ने निश्चित हुँदैन । यस्तो क्रम सरकारी विद्यालयको तुलनामा निजी स्कुलमा अधिक मात्रमा हुने गरेको पाइन्छ ।

तथापि अन्त्यमा गएर सरकारीका तुलनामा निजी स्कुलकै विद्यार्थीले अधिक सफलता हासिल गरेको कुरा सुन्न र भोग्न पाइएको छ । सरकारी स्कुलमा पढाइमा ध्यान नदिने विद्यार्थीलाई त्यति वास्ता गर्न नसकेको कारण त्यस्ता विद्यार्थीले पढाइ र सिकाइप्रतिको लत छोड्दै र विर्संदै जाने गर्छन् । तर निजी स्कुलमा त्यसरी कमजोर र पढाइमा मन नदिने विद्यार्थीलाई जेसुकै होस् भनेर रामभरोसामा छोड्न पाइने वातावरण प्रायजसो अवस्थामा हुँदैन । बरु त्यस्ता विद्यार्थीलाई पार लगाउन सकिने हो वा होइनको निक्र्यौल गरेर तदनुसारकै क्रियाकलाप गरेर भए पनि उसलाई पार लगाउने बाटोमा जानुपर्ने बाध्यता हुन्छ ।

यो बाध्यता भनेको केवल विद्यार्थीको मात्र बाध्यता नभएर शिक्षकको रोजीरोटीको विषयसँग र अभिभावकको अपेक्षासँग समेत जोडिने विषय हुन पुग्छ । वास्तवमा भन्ने हो भने शिक्षा सिकाइको आम सिद्धान्त उड्ने विद्यार्थीलाई खुल्ला आकाशमा उडेर विचरण गर्न देऊ । हिँड्ने विद्यार्थीलाई ऊ नथाकुन्जेल दौडन वा हिँड्न देऊ । अनि घस्रने वा ताते गर्ने विद्यार्थीलाई ताते गर्न वा घस्रन देऊ भन्ने कुरा कडाइका साथ लागू हुनुपर्ने विषय थियो ।

तर विडम्बना के छ भने, स्वच्छन्द आकाशमा विचरण गर्ने इच्छा र तदनुसारको क्षमतासमेत भएको विद्यार्थीले भर्खर घस्रँदै वा बामे सर्दै गरेको विद्यार्थीलाई दिक्क लाग्ने गरी पर्खेर सँगै लिएर हिँड्नुपर्ने बाध्यताले गर्दा पनि अलि असाधारण क्षमताका केही विद्यार्थीहरु केही समयपछि गएर पढाइमा निकै खस्केका हुन्छन् । यसरी खस्केको पढाइको हकमा विद्यार्थीलाई दोष थोपरेर शिक्षक र विद्यालय प्रशासन चोखो र साखिलो बन्न सुहाउने कुरा पटक्कै होइन । यस आलेखको मूल मर्म भनेको, अहिले आएर हाम्रो देशका माध्यमिक स्तरका जति लाख विद्यार्थीले जुन शिक्षालयबाट शिक्षा हासिल गर्दै छन्, तिनमा धेरैजसो विद्यार्थीको मानसमा पढाइको भोक लाग्नुको साटो पढाइबाट भागेर कसरी पलायन हुने ? भन्ने चिन्ताले गाँजेको पाइन्छ ।

आम विद्यार्थीका पढाइप्रतिको सोचाइ यसरी नकारात्मक बन्नुले भविष्यमा उत्पादन हुने युवा जनशक्तिले पढाइ–लेखाइजस्तो हरेक विषयवस्तुको आधारभूत तत्व भएर पनि यसैलाई तिरस्कार गरेर भित्रैदेखि शिक्षाप्रतिको नकारात्मक सोच पालेर बस्ने हो भने हाम्रो शिक्षा क्षेत्र तहसनहस भएर जान कति बेर लाग्ने छैन । यसै कारणले गर्दा आम क्षेत्रका विद्यार्थीको पढाइ–लेखाइप्रतिको मर्दै गएको इच्छाशक्तिलाई शतप्रतिशत हौसला मिल्ने खालको कार्यक्रम अभियानका रुपमा चाँडोभन्दा चाँडो अपनाएर पढाइ–लेखाइप्रतिको विद्यार्थीको रुचिलाई जगाउने कामतिर सम्बन्धित सबैको ध्यान जान जरुरी भइसकेको छ ।