नवौँ योग दिवसको अवसरमा तपाईंहरुको जीवन सुखमय होस्, हामी यसको मंगल कामना गर्दछौँ । यस अवसरमा योग, योगासन र प्राणायामको बारेमा केही जानकारी दिन गइरहेको छु । यहाँ हामीले यो कुरा याद राख्नुपर्छ कि योगविना सुखी र स्वस्थ जीवनको कामना गर्न सकिँदैन ।
आयुर्वेदमा भनिएको छ कि चार प्रकारको महासुख हुन्छन्– स्वस्थ शरीर, नित्य आम्दानी, आज्ञाकारी पुत्र, मीठो कुरा गर्ने जीवनसाथी । भन्दाखेरि स्वस्थ जीवन सबैभन्दा ठूलो सुख हो । टेक्सासमा एउटा उखान छ– सबैजना स्वर्गवासी हुन चाहन्छ तर मर्न कोही चाहँदैन । हामी सबै यस कुरालाई बुझ्छौँ कि हाम्रो जीवनमा स्वास्थ्यको कति महत्व छ । तर अति व्यस्तता र अल्छीले गर्दा हामी स्वास्थ्यको लागि कुनै आवश्यक कार्य गर्दैनौँ । एउटा अर्को कुरा के छ भने, ‘वेलनेस’ का लागि योगासन गर्नुपर्छ, नकि ‘इलनेस’ पछि । जीवनको यो सच्चाइबाट हामी भाग्न सकिँदैन ।
ध्यान–योग र योगासनमा अन्तर
ध्यान–योग आत्माको परमात्मासित मिलनको अनुभूतिको नाम हो । कुनै पनि साधक एउटा ध्यान विधिको प्रयोग गरेर यसको लाभ लिन सक्छ । ‘विज्ञान भैरवतन्त्र’ किताब भगवान् शिव र मा पार्वतीको वार्तालापको अंश हो, यसमा १०८ प्रकारको ध्यानविधि र ४ प्रकारको अविधिको वर्णन छ । यसको कुनै पनि एउटा ध्यान विधिको प्रयोग गरेर लाभ लिन सकिन्छ ।
यता प्राणायामचाहिँ एक प्रकारको सासको क्रिया हो । शास्त्रहरुमा ७ देखि १० प्रकारको प्राणायामको वर्णन गरिएको छ । हामीले कुनै पनि एउटा वा दुईवटा प्राणायाम गर्नुपर्छ । धेरै गर्नुपर्र्दैन । यहाँ म सबैको लागि अति आवश्यक दुईवटा प्राणायामको जानकारी दिन गइरहेको छु ।
सरल प्राणायाम ः यो क्रिया गर्नको लागि पलेटी कसेर बस्नुस् । नाकबाट बिस्तारै–बिस्तारै लामों र गहिरो सास लिनुस् र नाकबाट नै छोड्नुस् । यस क्रियालाई कम्तीमा ३ देखि ५ मिनेटसम्म गर्नुहोला ।
अन्तर्कुम्भक प्राणायाम : यो क्रिया गर्नको लागि पनि पलेटी कसेर बस्नुपर्छ । बिस्तारै लामो र गहिरो सास नाकबाट लिनुस् र १० देखि १६ सेकेन्डसम्म भित्र रोक्नुस् । त्यसपछि बिस्तारै–बिस्तारै नाकबाट नै छोडनुस् । यस क्रियालाई जम्मा पाँच मिनेटसम्म गर्नुहोला । यसको विधान छ । १६ सेकेन्डमा सास लिने, ३२ सेकेन्ड भित्र रोक्ने र ८ सेकेन्डमा बिस्तारै छोड्ने । यसले धैर्य, एकाग्रता तथा मानसिक क्षमतामा वृद्धि हुन्छ । यसबाहेक चञ्चलता र डरबाट मुक्ति दिन्छ ।
योगासनको कुरा गर्दा यो एक प्रकारको शारीरिक व्यायाम हो । यसमा शरीरलाई लयबद्ध तरिकाले अगाडि–पछाडि, दाहिने–देब्रे मोड्नु र सीधा गर्नुपर्छ । यसमा केही क्रियाहरु बसेर, केही क्रियाहरु सुतेर र केही क्रियाहरु उभिएर गर्नुपर्छ । निश्चितरुपमा यो भन्न सकिँदैन कि योगासन कति प्रकारको छ । सामान्यरुपमा लगभग १०८ प्रकारको योगासनका विधिहरुको वर्णन गरिएको छ । यिनीहरुमध्ये आवश्यकतानुुसार कुनै पनि ८ देखि १० आसन गर्नुपर्छ ।
योगासनको अति आवश्यक सिद्धान्त
सबैभन्दा पहिला योगासन त्यसपछि प्राणायाम र अन्त्यमा ध्यान गर्नुपर्छ । कुनै प्रकारको आपरेसन भएको ६ महिनापछि मात्र योगासन गर्नुपर्छ । मासिक धर्म, शरीरमा कुनै प्रकारको दर्द र मौसमी बिमारी भएको बेलामा योगासन गर्न मिल्दैन । कुनै किताब पढेर, टेलिभिजन हेरेर, नयाँ योगाचार्य वा कुनै अनजान ठाउँमा योगासन सिक्नुहुँदैन । योग्य योगाचार्यबाट सिकेर योगासन गर्नुहोला । खाली पेटमा वा खाना खाएको तीन घन्टापछि मात्र योगासन गर्न सकिन्छ । सफा र खुला स्थानमा हल्का वस्त्र लगाएर योगासन गर्नु राम्रो हुन्छ ।
यसै गरी कुनै पनि क्रियाहरुलाई बिस्तारै–बिस्तारै गर्नुपर्छ । प्राणायाम, ध्यान (योग) तथा योगासन गर्नको लागि आवश्यकता र मात्राको ख्याल राख्नुपर्छ, भन्दाखेरि कुन क्रियालाई कतिचोटि गर्ने । पहिलो दिन देखि नै योगासनको धेरै क्रियाहरु गर्न मिल्दैन । निद्रा र खानाजस्तै दैनिक जीवनमा प्राणायाम, योग र योगासन अवश्य गर्नुपर्छ । योगासनको क्रिया गर्ने बेलामा बीच–बीचमा २–३ मिनेटको अन्तर राख्नुपर्छ । त्यो बेला बसेर वा सुतेर लामो र गहिरो सास लिनुस् र छोडनुस् । जाडोमा ४० मिनेट, वर्षामा ३० मिनेट र गर्मीमा २५ मिनेटभन्दा बढी योगासन गर्न मिल्दैन ।
केही महत्वपूर्ण आसनहरु
वज्रासन : हाम्रो शरीरमा वज्र नामको एउटा नाडी छ । यसै कारण यस आसनको नाम वज्रासन राखिएको हो । यो आसन गर्नको लागि कम्बल वा चगटीमाथि घुँडा दोबारी आफ्नै कुर्कचामाथि बस्नुहोस् । यसरी बस्दाखेरि खुट्टाका दुवै बूढीऔंलाहरु एक–आपसमा छोएको तर कुर्कुचाचाहिँ फाटिएको हुनुपर्दछ, हात दुवै घुँडामाथि राख्नुहोस्, ढाड, रिढ र गर्दनलाई एकदमै सीधा राख्ने, यो कम्तीमा १० मिनेट गर्नुस् । यसमा लामो र गहिरो सास बिस्तारै लिनुस् र छोड्नुस् । यसले आमाशय र मस्तिष्कलाई शक्ति दिन्छ, आँखाको ज्योति तेज गर्छ । ढाड, कमर, तिघ्रा, घुँडा र सम्पूर्ण पाचन प्रणालीलाई बलियो बनाउँछ । साथै हर्निया, ग्यास्टिक, साइटिका तथा कब्जियतमा फाइदा गर्छ ।
पृथ्वी नमस्कार : यो आसन गर्नको लागि पहिला वज्रासनमा नै बस्ने, दुवै हात पछाडितिर गरेर एक–अर्कालाई समात्ने ।ं त्यसपछि सास निकाल्दै तलतिर टाउकोलाई झुकाउने तथा एकछिन् रोकेर सास लिँदै माथि आउने । यस क्रियालाई ३ देखि ५ पटक गर्नुहोस् । स्लिपडिस्क, साइटिका र हाड दुखेमा यो आसन गर्नुहुँदैन । यस आसनले पेटको बोसोलाई कम गर्छ, ढाड र कम्मरलाई बलियो गर्छ, मानसिक शान्ति, धैर्य वृद्धि र तनावबाट मुक्ति प्रदान गर्छ ।
मत्स्यासन : यो आसन गर्नको लागि पद्मासन वा सुखासनमा बस्नुस् । त्यसपछि बिस्तारै पछाडितिर फर्की पल्टेर सुत्नुहोस् तथा दुवै हात जोडेर टाउकोमुनि राख्नुस् । यसै स्थितिमा १० पटक लामो र गहिरो सास लिनुस् र छोड्नुस् । त्यसपछि पूर्वस्थितिमा आउनुस् । यसले थाइराइड ग्रन्थि, स्पाइनल कोड, पिठयूँ र फोक्सोको कार्यक्षमतामा वृद्धि, दम, सर्दी, जुकाम, खोकीबाट मुक्ति र मस्तिष्कमा रगतको अतिरिक्त आपूर्ति गर्छ । मानसिक क्षमतामा समेत वृद्धि हुन्छ ।
ताडासन : यसलाई वृक्षासन पनि भनिन्छ । ताडासन गर्नको लागि सीधा उभिनुहोस् । त्यसपछि सास लिँदै दुईवटै कुकुर्चालाई उठाउनुस् र दुईवटै हात माथितिर तन्काउँदै लग्ने अनि कुर्कुच्चा उठाई उभिने र सकेसम्म रोकिने गर्नुहोस् । फेरि बिस्तारै–बिस्तारै सास छोड्दै हात–तल गर्नुस् । यस क्रियालाई १० पटक गर्नुस् । यसले आमाशय, मलाशय र मुुटुको स्नायुलाई बलियो पार्छ । वात र जोर्नी दुखाइबाट मुक्ति दिन्छ ।
त्रिकोणासन : आसनमाथि दुई फीटको दूरीमा खुट्टा पैmलाएर सीधा उभिनुहोस् । सास छोड्दै अगाडितिर झुक्नुहोस् र दायाँ हातबाट बायाँ खुट्टालाई स्पर्श गरेर सास लिँदै फिर्ता आउनुहोस् । फेरि त्यस्तै सास छोड्दै झुक्नुहोस् र बायाँ हातबाट दायाँ खुट्टालाई स्पर्श गर्नुहोस् अनि फिर्ता सीधा–पूर्व स्थितिमा आउनुहोस् । यसलाई २० पटक गर्नुहोस् । आवश्यकतानुसार यसलाई बढाउन सकिन्छ । यसले शारीरिक र मानसिक तनाव तथा निराशाबाट मुक्ति दिन्छ, कब्जियतलाई ठीक गर्छ, सम्पूर्ण शरीरको नारी संस्थान र प्रोस्टेन्ट ग्ल्यान्डलाई बलियो बनाउँछ, अनावश्यक बोसोलाई नष्ट गर्छ । उचाइ र रोगप्रतिरोध क्षमतालाई बढाउँछ तथा सेक्सुअल समस्यालाई सन्तुलित गर्छ ।
अर्धवक्रासन : सीधा उभिनुहोस् । दुवै हात कम्मरमाथि राख्नुहोस् । शरीरको माथिको भागलाई सास लिँदै घुमाउँदै पछाडितर्पm हेर्नुहोस् र सास छाड्दै पूर्वस्थितिमा आउनुहोस् । दायाँ–बायाँ ३–३ पटक गर्नुहोस् । यसले मधुमेहलाई नियन्त्रित गर्छ, प्यान्क्रियाजको कार्यक्षमतामा वृद्धि गर्छ तथा कम्मरलाई बलियो बनाउँछ । बाथरोग, घाँटीरोग, टाउको र पिठयूँ दुख्नेमा लाभ गर्छ । शरीरको रक्तसञ्चारलाई तेज गर्छ ।
पवन मुक्तासन : उत्तानो परेर सुत्नुहोस् । दुवै घुँडालाई मोडेर पेटमाथि राख्नुस् र दुवै हातले समातेर सास निकाल्दै थिच्नुहोस्, टाउकोलाई घुँडासँग छुवाउने । यस्तो गर्ने बेलामा तिघ्राले पेटलाई थिच्ने, ५ सेकेन्डपछि गहिरो सास लिँदै बिस्तारै टाउकोलाई तल राख्नुस् र पूर्वस्थितिमा आउनुहोस् । यस क्रियालाई ५ पटकसम्म गर्ने । यसबाट पाचनक्रिया राम्रो हुन्छ । ग्यास्टिक, बबासिर, मुटुरोग, कब्जियत र पेटसम्बन्धी सबै रोगबाट मुक्ति दिन्छ । कम्मर, तिघ्रा, आन्द्रा र घुँडामा रक्तसञ्चार तेज गर्छ । साथै यी अंगलाई स्वस्थ र बलियो बनाउँछ र पेटको दूषित वायुलाई बाहिर निकाल्छ ।
(लेखक ब्रह्म योग केन्द्र, पुनाका गुरु तथा सञ्चालक हुनुहुन्छ ।)