एउटा जीव अर्को जीवको जीवन–आधार

प्रेममान डंगोल

एउटा जीव नै अर्को जीवको जीवन आधार भएकैले जीव हिंसा गर्नु जीवन यात्रामा अपरिहार्य कुरा हो भन्ने तथ्य मनुस्मृतिलगायतका धार्मिक ग्रन्थमा स्पष्ट उल्लेख गरिएको छ । हिंसाविना यो संसारमा कसैको पनि जीविका चल्दैन । अरुको त के कुरा, वनमा एकान्त स्थानमा बस्ने ऋषिमुनिको जीविका पनि हिंसारहित छैन भन्ने कुरा महाभारत शान्ति पर्वमा उल्लेख गरिएको छ । यसमा गहिरिएर विचार गरेमा बुझ्न सकिनेछ ।

यहाँनेर हामीले विचार गर्नुपर्ने कुरा के छ भने, यो संसारमा अहिंसा नै परमोधर्म भनि जतिसुकै व्यापकरुपमा प्रचारप्रसार भैरहे तापनि यहाँ हिंसा नै व्याप्त भइरहेको देखिन्छ । विनाहिंसा यहाँ कोही पनि बाँच्न सक्दैन । हुन त भगवान् बुद्धले कसैलाई पनि चित्त दुख्ने गरी नराम्रो वचन लगाउनु पनि हिंसा हो भन्नुभएको छ । यो त भयो भावनात्मकरुपमा गरिने हिंसा । तर सीधै गरिने हिंसा भनेको जीव हिंसा नै हो । कसै–कसैले मासु खाँदा मात्र हिंसा हुन्छ, श्वास फेर्दा, पानी पिउँदा र दाल–भात–तरकारी खाँदा हिंसा हुँदैन भन्ने ठानेका छन् ।

वास्तवमा त्यस किसिमका कुरा न शास्त्रसम्मत छन्, न त विज्ञानसम्मत नै । केवल अविवेकीले मात्र त्यस्तो ठानिरहेका छन् । यहाँ त पलपलमा हिंसा भइरहेको हुन्छ । सबै स्थानहरुमा हिंसा भइरहेको छ ।
हिंसा र अहिंसाको विषयमा विचार गर्दा महाभारतको वन पर्वमा उल्लेख गरिराखेको धर्मव्याधको कथा मननयोग्य छ । त्यस कथाको सारांश यस्तो छ– एकजना ब्राह्मण राजा जनकले शासन गरिरहेको देश मिथिलामा धर्मव्याध नामक एक धार्मिक मानिस छन् भन्ने सुनेर धर्मको तत्व थाहा पाउन त्यहाँ पुग्छन् ।

ती ब्राह्मणले धर्मव्याधलाई मासु पसलमा बसेर मृग र राँगाको मासु बेचिरहेको देख्छन् अनि धर्मव्याधलाई तपाईंजस्तो धर्मात्मा मानिसले यस्तो क्रुर कर्म गर्न सुहाउँदैन भन्छन् । धर्मव्याधले ती ब्राह्मणलाई सत्कार गरी धर्मको व्याख्या गर्दै भन्छन्– ‘मैले मेरा पुर्खा बाबुबाजेदेखि गर्दै आइरहेको काम गरेको हुँ । म आफ्नो कर्तव्य पालनमा अत्यन्तै सावधानी र सत्यनिष्ठ भइरहेको छु, मिथ्या व्यवहार गर्दिन । त्यसो भएर म निर्दोष छु ।’

यसै क्रममा धर्मव्याधले मासु बेच्नु र खानुलाई हिंसा कर्म भनेर अत्यन्तै निन्दा गर्ने ती ब्राह्मणलाई हिंसा नगरीकन कसैको पनि जीवन यात्रा नचल्ने कुरा पनि राम्ररी बुझाइदिए । धर्मव्याधले ब्राह्मणलाई भनेका मुख्य–मुख्य कुरा यस्ता छन्– ‘हे ब्राह्मण, मानिसले खेतीलाई उत्तम ठान्छन् तर त्यहाँ पनि हिंसा व्याप्त छ । खेत खन्दा वा हलो जोत्दा खेतमा बस्ने धेरै प्रणी मरिरहेका हुन्छन् । त्यसमा तपाईंलाई कस्तो लाग्छ ? हे ब्राह्मण, धानलगायत अन्नका बीउ सबै प्राणयुक्त जीव हुन् । यसमा लपाईंले के ठान्नुहुन्छ ? हे ब्राह्मण, रुखमा फलफूलमा र पानीमा पनि धेरै जीव हुन्छन् ।

यस विषयमा पनि तपाईंले के ठान्नुहुन्छ ? हे ब्राह्मण, प्राणीलाई मारेर नै जिउने प्राणीहरु सबै ठाउँमा व्याप्त भइरहेका छन् । एउटा माछाले अर्को माछालाई खान्छ । यसमा तपाईंको विचार के छ ? मानिसले हिँड्दाखेरि भुइँमा हिँडिरहेका धेरै जीवको हत्या गरिरहेकै हुन्छ । यसमा तपाईको कस्तो सोचाइ छ ? हे श्रेष्ठ ब्राह्मण, जो अहिंसामा तत्पर भइरहन्छन्, उनीहरुले नै जीविकाको लागि हिंसा गरिरहेका हुन्छन् । तर उनीहरुले धेरै प्रयास गरेर कम मात्र हिंसा गर्छन् ।’

यसरी यहाँ धर्मव्याधको कथामा हिंसाको सूक्ष्मतालाई बुझ्ने गरी वर्णन गरिएको छ । महाभारतको शान्ति पर्वमा पनि हिंसाविना त तपस्वीहरुका पनि प्राण बाँच्दैन भन्ने उल्लेख गर्दै सृष्टिचक्रमा जीवन यात्राका लागि हिंसा अपरिहार्य छ भन्ने कुरा स्पष्ट गरिराखेको छ । त्यहाँ भनिएको छ– हिंसाविना यो संसारमा कसैको पनि जीवन चल्दैन । दुर्बल प्राणीको हिंसा गरेर बलिया प्राणी बाँचिरहेका हुन्छन् । बिरालोले मुसा खान्छ, कुकुरले बिरालो खान्छ, त्यस्तै कतिपया पशुलाई मान्छेले खान्छन् । यहाँ जति पनि प्राणी छन्, सबै प्राणका अन्न नै हुन् । यो ब्रह्माले बनाइराखेको विधान हो ।

यसमा विवेकशील मानिसहरु अलमलमा पर्दैैनन् । क्रोध र हर्षलाई छोडेर अर्थात् त्याग गरेर वनमा बस्ने तपस्वीहरुले पनि हिंसा नगरी जीवन चलाउन सक्दैनन् । पानीमा धेरै प्राणी रहेका हुन्छन् । फलफूलमा पनि त्यत्तिकै प्राणी रहेका हुन्छन् । यहाँ प्राणी हत्या नगर्ने कोही पनि छैन । पानी नखाने, पृथ्वीको उपभोग नगर्ने र फलफूल, दही–दूध नखाने को छ ?

बराह पुराणको अष्टम अध्यायमा पनि धर्मव्याधको कथा छ । कथा यस्तो छ– मिथिलामा एक व्याधा रहेछ । उसले दिनदिनै एउटा पशु मारेर ल्याई त्यसको मासु देवतालाई चढाएर पाहुना र आफन्तहरुलाई खुवाउने गर्दो रहेछ । वर्ष–वर्षमा पितृको श्राद्ध पनि गर्दो रहेछ । ऊ धर्मपरायण र सत्यनिष्ठ पनि रहेछ । उसलाई धर्मब्याध भनेर सबैले चिन्दा रहेछन् अर्थात् ऊ आफ्नो बस्तीमा प्रख्यात रहेछ । उसका एक छोरा र एक छोरी रहेछन् ।

उसले आफ्नी छोरी (अर्जुनका) लाई मतंगका छोरासँग विवाह गरिदिएको रहेछ । एक दिन सासूले अर्जुकालाई भनिछन्– ‘यो जीवघातककी छोरीले के सद्व्यवहार गर्न जान्ली र ? पतिको सेवा पनि के गर्न जानेकी होली ?’
सासूको कुरा सुनेर अर्जुनका माइतीमा गई बुबालाई सबै कुरा बताइन् । केही दिनपछि धर्मव्याधले आफ्नो सम्धी मतंगकहाँ गएर भने– ‘मलाई धेरै भोक लाग्यो, केही खानुप¥यो ।’ मतंगले पनि मेरो घरमा विभिन्न किसिमका अन्न छन्, के खानुहुन्छ भनी सोधे । त्यो देखेर धर्मव्याधले ती अन्न हेरौं भन्दा मतंगले गहुँ, चामल, मकै, जौ आदि अन्न देखाए । त्यो देखेर धर्मव्याध जुरुक्क उठी फर्किन खोजे ।

उनलाई छेकेर मतंगले खाना खान आग्रह गरे । धर्मव्याधले मतंगलाई भने– ‘तपाईंहरु दिनदिनै हजारौं जीव हत्या गरेर देवता र पितृलाई अर्पण नगरी खानुहुन्छ । यस्ता पापीका अन्न पनि कुन सत्पुरुषले खान्छ ? तपाईंहरुको घरमा चेतना नभएको अन्न भए म खान्छु ।

मैले आफन्तको भरणपोषणका निम्ति एउटा पशु मार्छु र देवता–पितृलाई अर्पण गरी आफन्तहरुसँग बसेर खान्छु । तपाईंहरुले त धेरै जीवलाई मारेर देवता–पितृलाई नचढाई त्यत्तिकै खाइरहनुहुन्छ । त्यसो भएकाले तपाईंको अन्न मेरा निम्ति अभोज्य हो । पञ्चमहायज्ञ अर्र्थात् ब्रह्मयज्ञ, देवयज्ञ, भूतयज्ञ, पितृयज्ञ र मनुष्य–यज्ञ गरेर खाए मात्र अन्न शुद्ध हुन्छ । होइन भने चामलको एक–एक गेडा अन्न पनि एक–एकवटा पशु हुनेछ ।’

यो शास्त्रोक्त कुराबाट के थाहा हुन्छ भने, देवता र पितृलाई नचढाई अन्न खाने मानिस मासु नखाए पनि ठूलो हिंस्रक र अधार्मिक हो । देवता र पितृलाई चढाएर मासु खाने मानिस पनि निर्दोष र धार्मिक हुन्छ भन्ने सिद्ध हुन्छ । यो कुरालाई शास्त्रमा श्रद्धा भएका आस्तिकहरुले राम्ररी मनन गर्नुपर्दछ ।