बाघको घट्दो संख्याले बढाएको चिन्ता

बाघ पाइने मुलुकका राष्ट्र प्रमुखहरूको सन् २०१० मा रसियाको सेन्ट पिटर्सवर्गमा भएको सम्मेलनले बाघ संरक्षणमा जोड दिँदै सन् २०२२ सम्ममा विश्वभर बाघको संख्या दोब्बर बनाउने संकल्प गरेको थियो । सम्मेलनअघि सन् २००९ मा नेपालभर बाघको संख्या १२१ थियो । त्यसपछि सन् २०१३ मा गणना गरिँदा १२१ बाट ६३ प्रतिशत बढेर नेपालभर १९८ पुग्दा चितवनमा मात्रै १२० संख्यामा बाघ थिए ।
बाघको संख्या बढेकोमा संरक्षणकर्मीहरु उत्साहित हुन नपाउँदै सन् २०१८ सम्म आइपुग्दा निकै चिन्ता बढायो । किनभने, पाँच वर्षमा नेपालभर बाघको संख्या ३७ वटा बढेर २३५ पुग्दा चितवनमा भने २७ वटा घटेर ९३ मा सीमित भयो । बाघ मर्न थालेपछि हरेक चार–चार वर्षमा गरिने गणनासमेत एकवर्ष पर धकेलिन पुग्यो ।

चितवनमा सन् २०१८ मा कालगति, विषादीलगायत विविध कारणले मात्र १८ बाघ मरेका थिए । नौ बाघ बासस्थान अभाव, बाढी र बसाइँ सरेर अन्यन्त्र गएको हुन सक्ने वन्यजन्तु संरक्षण विभागको ठहर थियो । जे–जस्तो कारणले बाघको संख्या घटे पनि पर्यटकीय क्षेत्र चितवनमा बाघको संख्या घटनुलाई चिन्ताको विषय मानिएको छ । चितवनबाहेक बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा ८७, बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जमा २१, पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्जमा १८ र शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्जमा १६ बाघ रहेको तथ्यांक छ ।

चितवनलगायत बाघ पाइने क्षेत्रहरुमा बाघको चोरी सिकार शून्य छ । तर, विगत एकवर्षमा चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा सात, बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा तीन, बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जमा दुई र डिभिजन वन कार्यालय पर्सामा एक गरी १३ बाघको मृत्यु भएको तथ्यांक सार्वजनिक भएको छ । मृत्यु भएकामा आठ भाले, दुई पोथी, लिंग पहिचान नभएका तीन गरी १३ बाघमध्ये ११ वयष्क र दुई बच्चा रहेका थिए। तीमध्ये ११ प्राकृतिक र तीन अन्य कारणले मरेका राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागले जनाएको छ । एकवर्षको अवधिमा १३ वटा बाघ मरेपछि सन् २०२२ सम्म २५० पुग्न कठिन देखिएको छ।

बाघको बासस्थान मासिँदा समस्या बढ्न थालेको संरक्षणकर्मीहरुको ठहर छ । बाघका लागि उत्तम बासस्थान मानिएको चितवनमा बाघको घट्दो संख्याले लक्ष्य पूरा हुन चुनौती थपेको छ । अहिले विश्वमा ३२ सयको हाराहारीमा बाघ पाइने गरेको विश्व वन्यजन्तु कोषले जनाएको छ । बाघका लागि आहार प्रजातिका जनावर आवश्यक पर्ने भएकाले आहार प्रजाति जोगाउन पर्याप्त घाँसे मैदान हुनुपर्छ । सीमसार क्षेत्रहरु पुरिँदै जानु, बासस्थान साँघुरिँदै जानु, निकुञ्जभित्र पर्यटक आवागमन र मानवीय चाप बढ्नुलाई बाघ घट्नुको कारक मानिएको छ । बाढी र बढ्दो विषादी पनि बाघ संरक्षणमा बाधक बन्न पुगेको छ । बाघ मानवबस्तीमा प्रवेश गरेर आक्रमण गर्नु, मानव र वन्यजन्तुबीचको द्वन्द्व बढ्दै जानुले बाघको संरक्षणमै चुनौती थपिएको छ । बाघ घट्दै जानु शुभसंकेत होइन । संख्या घटेसँगै बाघको बासस्थानबारे अध्ययन गरी बाघ घट्नुको ठोस कारणको खोजी गरिनुपर्छ । अनि मात्रै बाघ दिवसलाई उत्सवका रुपमा मनाउनुको औचित्य रहनेछ ।

– सम्झना नगरकोटी, भरतपुर ।

गैंडा संरक्षणमा चुनौती
चोरी सिकारीका कारण गैंडा मर्ने क्रम रोकिए पनि चितवन निकुञ्जमा कालगतिले गैंडा मर्ने क्रम बढेको छ । विगत एक वर्षको अवधिमा मात्रै प्राकृतिक कारणले ४३ वटा गैंडा मरेको चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जले जनाएको छ । निकुञ्जको कोर क्षेत्रमा ३४ वटा, मध्यवर्ती क्षेत्रमा सातवटा र डिभिजन वनभित्र दुईवटा गैंडा प्राकृतिक कारणले मरेको निकुञ्ज अधिकारीले जनाएका छन् ।

केही वर्ष शून्य चोरी सिकार वर्ष मनाउन सफल भएको निकुञ्जमा कालगतिले भकाभक गैंडा मर्ने क्रम बढेपछि संरक्षणमा चुनौती थपिएको छ । पछिल्ला तीन वर्षमा चितवनमा प्राकृतिक कारणले गैंडा मर्ने क्रम बढेपछि संरक्षणकर्मीलाई चिन्ताको विषय बनेको छ । निकुञ्जको तथ्यांकअनुसार आर्थिक वर्ष ०७४÷७५ मा २६ वटा र आर्थिक वर्ष ०७३÷७४ मा २४ वटा गैंडा प्राकृतिक कारणले मरेका छन् । ०७३ चैत २६ गते चोरी सिकारीका कारण थप एक गैंडा मरेको थियो ।

पछिल्लोपटक सन् २०१५ मा गैंडा गणना भएको थियो, जसमा देशभर ६४५ गैंडा गणना गरिएको थियो । जसमा चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा मात्रै ६० प्रतिशत फेला परेका थिए । गैंडा गणनायता चितवन निकुञ्जमा ११२ वटा गैंडा कालगतिले मरेका छन् । पछिल्लो समय गैंडा बूढो भएर, एक–आपसमा जुधेर, घोलमा फसेर, बच्चा जन्माउन नसकेर, बाढीले बगाएर र साना केटोलाई बाघले खाइदिएर मर्ने गरेका छन् ।
अहिले विश्वव्यापीरुपमा वन्यजन्तु तस्करी नियन्त्रणमा चुनौती बढिरहेको छ । सशस्त्र द्वन्द्वको समयमा वि.सं. २०५८ मा एकै वर्षमा ३७ वटा गैंडा सिकारीले मारेका थिए । नेपालमा विगतमा एकै महिनामा १० वटासम्म गैंडा मारिने गरेको अवस्था थियो ।

केही वर्षअघिसम्म गैंडा संरक्षणका लागि चोरी सिकारी नियन्त्रण प्रमुख समस्या रहे पनि अहिलेको अवस्थामा गैंडा मर्नुको कारण खोजी गर्नै पर्ने भएको छ । संरक्षणकर्मीहरुले बढीजसो गैंडा आहारा नपुगेर र जुधेर मर्ने गरेको जनाएका छन् । गैंडाको बासस्थानदेखि घाँसे मैदानको विषयमा अध्ययन गर्नु जरुरी भएको छ । निकुञ्जले चालू आर्थिक वर्षमा पटक–पटक पूरै निकुञ्जको स्विप अपरेसन गरेको थियो ।
राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु विभागले प्रकृति संरक्षण कोषसँग मिलेर हरेक चार–चार वर्षमा गैंडा गणना गर्दै आएको छ । तर, गैंडाको बढ्दो मृत्यु क्रमले सरोकारवाला निकायलाई चुनौती थपिदिएको छ । विश्वमै दुर्लभ मानिएको एकसिंगे गैंडाका लागि नेपाल उर्वरभूमि मानिदै आएको छ । गैंडाको संख्या वृद्धिले उत्साहित संरक्षणकर्मीलाई बढ्दो मृत्युले चिन्तित बनाएको छ । नेपालमा सन् २०११ मा गैंडा गणना ५३४ रेकर्ड भएको थियो । त्यसको चार वर्षपछि अर्थात् सन् २०१५ सम्म बढेर ६४५ रेकर्ड भयो ।

पछिल्लो गणनाअनुसार निकुञ्जमा ६०५ गैंडा रहेको तथ्यांक छ । अब निकुञ्जले प्राकृतिक विपत्ति, बासस्थानको कमी, आहाराको अभावजस्ता कारणबारे व्यापक अध्ययन, अनुसन्धान गरेर गैंडाको मृत्यु न्यूनीकरण गर्नु जरुरी देखिएको छ ।
– सुदन पोख्रेल, चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज ।