मुलुकमा साहित्य सम्मिलनका नाममा आफ्ना गुटका केही कथित मठाधीशलाई जिल्ला लगेर, खानपिन गराएर, मोटो खाममा ‘पान–फूल’ हालेर दिँदैमा साहित्य पन्पिन्छ कि जिल्ला–जिल्लामा पुस्तकालय खोेलेर ‘पठन संस्कृति’ बढ्छ ? अब खुलेर बहस चलाउने बेला भैसक्यो । साहित्यको सनातन परिभाषाले भन्छ– ‘साहित्य समाजको ऐना हो । समाज बुझ्नुपरे साहित्य अध्ययन गर्नुपर्छ ।’ यी र यस्ता मान्यतामा यतिखेर धमिरा लागिसकेको अवस्था छ । हुन त साहित्य समाजको ऐनाबाट तल खस्केकोचाहिँ छैन तर साहित्य लेख्ने÷लेखाउने, गोष्ठी गर्ने÷गराउने र साहित्यिक सम्मेलनका नाममा अनेक भाँतीका कार्यक्रमहरू आयोजना गर्ने परम्पराले गर्दाचाहिँ यतिखेर समग्ररूपमा नेपाली साहित्यको अवस्था अझ व्यापारमुखी भई खस्केको पाइन्छ ।
जीवनका चार दशक ऊर्जाशील उमेर शिक्षण औ पठनमा लगाएका साहित्य अध्येता नारायणप्रसाद सुवेदी यस्तो प्रवृत्तिलाई ‘राजनीतिक रोग’ भन्न रुचाउँछन् । वास्तवमा गुटोपगुटमा विभाजित भई यसरी जिल्ला–जिल्लामा गरिने र सर्वस्वीकार्य नहुने गरी आयोजना भएका साहित्यिक÷सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू कुनै राजनीतिक दलका भ्रातृ संगठनका रूपमा डामिएर वा प्रेसरमा आएर गरिएका कार्यक्रममा साबित हुन पुगेका उदाहरणहरू छ्यासछ्यास्ती पाइन्छन् ।
गत चैत महिनामा पूर्वको इलाम र पश्चिम टीकापुरमा यस्तै दुई ‘साहित्यिक सम्मेलन’ सम्पन्न भए तर तिनले के आउटपुट दिए, केही बाहिर आएको देखिएन । मात्र फरक–फरक अनुहारहरूले जिल्ला सयर गरे । यस्तै गरी चैत १२–१४ सम्म तीनदिने ‘साहित्यिक सम्मिलन’को ऐलान गरी रामेछापको मन्थलीमा राष्ट्रिय जनसांस्कृतिक महासंघ, बागमती प्रदेश कमिटीले ‘प्रदेश स्तरीय साहित्यिक तथा सांस्कृतिक सम्मिलन’ नामको कार्यक्रम आयोजना ग¥यो तर दुःखको कुरा तीसौं वर्षदेखि जिल्लामा रहेर गतिलो साहित्य लेख्ने प्रगतिशील लेखकको परिचय बनाइसकेका स्थापित कथाकारलाई सम्मेलनले सम्झने झन्झट गरेन । सम्झने मात्र नभएर स्थापित लेखकलाई बोलाएर सम्मान गर्नु, तिनका विचार सुन्नु र सम्मेलन समापनमा प्रकाशित गरिने घोषणापत्रमा तिनका विचारसमेत समावेश गरिनु राम्रो हुन्थ्यो । ती केही पनि भएनन् । दुःखको कुरा नेपालका पूर्व ताप्लेजुङदेखि पश्चिम दार्चुलासम्म हुने यस्ता साहित्य सम्मेलनमा बाहिरी जिल्लाबाटै गएका अतिथि लेखकहरूको फाइँफुट्टी हेर्नलायक हुन्छ । कतै–कतै स्थानीय साहित्यकारहरू बोलाइहाले भने पनि ती दर्शकदीर्घा आसनमा बसेर थपडी मार्ने काममा सीमित हुन्छन् ।
यसो किन हुने गर्छ ? विगत तीस वर्षदेखि प्रगतिशील साहित्य लेखिरहेका कथाकार माधव सयपत्री आफ्नो मनोभाव जस्ताको त्यस्तै भन्छन्– ‘एक दर्जन गुटग्रस्तहरू जम्मा पा¥यो, ‘साहित्य सम्मेलन÷सम्मिलन÷महोत्सव’ भन्दियो, भैहाल्यो । यसको आधिकारिकता कहाँ पुष्टि हुन्छ ? अनुमोदन कहाँबाट हुन्छ ? साहित्यको नाममा एक झुन्डले सम्मेलन भन्दैमा सम्मेलन हुन्छ ? पक्कै समयले यसको उत्तर खोज्छ एक दिन ।’ सयपत्रीको यो भनाइमा रोषमात्र प्रकट छैन यहाँ बौद्धिक उत्तर सुझाइएको छ । सम्मेलन वा सम्मिलन हुनका लागि कतैबाट त आधिकारिकताको पुष्टि हुनुप¥यो नि ! हैन र ?
एक हिसाबले भन्दा अहिले समय नै अराजक भएको हो । भन्नलाई बहुलवादी समाज भनिन्छ । यस्तो बहुलवादी समाजमा राजधानीबाट दौडाहा शैलीमा साहित्य वा सांस्कृतिक सम्मेलन गर्न आउनेहरूले स्थानीय तहका साहित्यिक संघसंस्था, क्लब, लेखक र पत्रकारहरू सम्मिलित आयोजक टोली बनाएर केन्द्र र स्थानीय स्तरको सेतु बन्दै कार्यक्रम आयोजना गरे पो उत्पादनमूलक बन्छन् । नत्र उही दुई–तीन दिनसम्म हाहाहुहु ग¥यो, स्थानीय होटल र लजको विक्रीबट्टा बढायो र फर्कियो । त्यसभन्दा बेसी काम केही तात्तोछारो हुँदैन ।
यस्ता आयोजकले बरू एक दिन छुट्याएर केन्द्रबाट आएका विविधि विधा÷क्षेत्रमा लागी नाम कमाएका स्वनामधन्य लेखक, कवि, कलाकार र चित्रकारहरूको बेग्लै सेसनहरू डिजाइन गरी बालबालिकालाई बालसाहित्यबारे, किशोरकिशोरीहरूलाई किशोरसाहित्यबारे र नवोदित लेखकहरूलाई समसामयिक लेखनका विविध आयाम या धारबारे भलिभाँती बुझाउन सके भनेचाहिँ पक्कै उपलब्धि हुन्थे होलान् । तर, त्यस्ता कार्यक्रमहरूको उपसंयोजन भने स्थानीय रुपमा क्रियाशील स्कुल, कलेज या संघसंस्थाहरूका पदाधिकारीको सक्रियतामा हुनुपर्दछ ।
यो लेखको लेखकले रामेछापमा रहेर करिब १५ वर्षदेखि त्यस्ता साहित्य सम्मेलनको संयोजन, व्यवस्थापन र कार्यक्रम एङ्करिङ गर्ने मौका पाएको छ तर जति वर्ष आयोजना गर्दा पनि उही पहिलेकै कुराहरू दोहोरिने, नयाँ सिर्जनात्मक काम केही नहुने, हरेक वर्ष लेखकहरू मात्र फेरिएर आउनाले धेरैभन्दा धेरै नाम र व्यक्तित्वसँग परिचित हुने अवसर मात्र पाइयो । के यो नै उपलब्धि हो ?
यस्ता सम्मिलनको समापनमा स्थानीय लेखकहरूको रचना वाचन कार्यक्रम भन्दै झारा टारेर बोलाउने काम गर्दा स्थानीय स्तरमा रहेर राष्ट्रिय स्तरका पत्रपत्रिका र अनलाइनमा निरन्तर लेखिरहने कुनै पनि स्थापित लेखकहरू सो समारोहमा गएनन् । राजधानीबाट कार्यक्रमको सबै पोकोपुन्तुरो बोकेर आफ्ना गुटीय सदस्यलाई काखी चेपेर आउने त्यस्ता आयोजकहरू उहिले–उहिले गाउँमा बिहेका लागि जाने ‘कुम्ले बिहे’ जस्ता लाग्छन् । बास बस्यो । खायो पियो । हल्लाखल्ला ग¥यो अनि फेरि गाउँठाउँ नै शून्य बनाउँदै उसै गरी फर्कियो जसरी आएका हुन्छन् ।
‘यस्ता गुटहरूले गर्ने कुनै पनि साहित्य सम्मेलन वा सम्मिलनले साहित्यका क्षेत्रमा माखो नमार्ने’ कुरा दर्जन कृति लेखेर लामो अनुभव लिइसकेका महाकाव्यकार रामचन्द्र वियोगी भन्छन् । उनी हाकाहाकी नै भन्छन्– ‘प्रतिभाले आकाश माग्छ तर यहाँ गुटको प्रतिभा छ भने त्यो चाँडो चर्चा÷चासोमा आउँछ तर गुटको प्रतिभा रहेनछ भने पाखा लाग्छ ।’ वास्तवमा साहित्यलेखन अलिकति युगिन चेतना, अलिकति सिर्जनात्मक भोक र अलिकति अहंतुष्टिसमेत हो । यिनै तीनवटा कुराको पुष्ट्याइँका लागि साहित्य लेखिने परम्परा विश्व साहित्य र नेपाली साहित्यमा अद्यावधि चलेको छ । ‘बजार, विज्ञापन र हल्लाबाहिरको साहित्य खाँटी साहित्य हुने गर्छ’, कटु आलोचक भनेर चिनिने समीक्षक हरि अधिकारी विन्दुमा सिन्धु अटाउने भावाभिव्यक्ति प्रकट गर्छन् ।
आधुनिक नेपाली साहित्यको कुरा गर्दा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, नाटककार बालकृष्ण सम, कवि शिरोमणि लेखनाथ पौड्यालजस्ता त्रिमूर्तिहरू साथै कथाकार गुरुप्रसाद मैनाली, उपन्यासकार रुद्रराज पाण्डे, कथाकार विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला र कथाकार रुपनारायण सिँहजस्ता फरक धारका फरक खाले प्रतिभाहरूको कलात्मक चेतद्वारा नै नेपाली साहित्यको आधुनिक काल त्यति सशक्तरूपमा पन्पिएको थियो । तिनै महारथीहरूद्वारा विरचित साहित्यिक विधाका जगमा अहिले आएर भने प्रकाशन हुने कृतिहरूको गुणवत्तालाई दाँजेर हेर्दा कतिपय अवस्थामा भने लाजमर्दो स्थिति देखा पर्छ ।
नेपाली गीति आकाशमा चम्किने प्रयाससाथ राजधानीमा बसेर दह्रोसँग गीतमा पकड राख्दै गीत÷गजल लेखिरहेका युवा गीतकार दिनेश पुरी भन्छन्– ‘यो ‘खानपिन’को थिति बसाल्ने र अझै यही थितिलाई निरन्तरता दिने लयमा अझ बढी अग्रजहरू देख्दछ– मेरो नजरले । नातावाद, कृपावाद, सुन्दरीवाद, रौसीवाद आदि आदि वादहरूको कोक्रोमा सैसला खेल्न पल्केको साहित्यले जबसम्म कसैको लेखाइको आयतन नापिबस्छ, तबसम्म यस्तै हुन्छ । कोही खुवाउन सक्ने, कोही चटक्क मिलेको, कोही अलिअलि द्रव्य पेल्न सक्ने भयो भने ऊ कार्यक्रमको सबैभन्दा ‘ठालु’ भएर आसनग्रहण गर्न बस्छ । यसले कतातिर औंला ताकेर गिज्याउँछ, त्यो तपसिलको कुरा भो । तर, यो अभ्यास रहिरहेकै छ । यो साहित्य सृष्टिकै सबसे झुर अभ्यास हो । र, पनि यो अभ्यासको कद अझै धेरै समय दुब्लाउने छैन । साहित्यमा ‘कोर–टिम’ हाबी छ । गीतमा पनि छ । स्टेज प्रोग्राममा नि छ । शायद, ठूला अक्षरका ब्यानरहरू लोभीपापी हुन्छन् होला । पुस्तकालयतिरको आवाज लुलो हुन्छ, अझै केही समय ।’
यस्तै चिन्ता÷चासो प्रकट गर्छन् कलात्मक चेतमा कविता लेख्ने युवाकवि नवीन गाउँले । उनका कविताका दुई कृति एक दशकअघि प्रकाशित भैसकेका छन् । उनी भन्छन्– ‘यहाँ कसैलाई चिन्ता छैन । राजनीति गर्ने र नेता भन्नेहरूसँग कुनै सांस्कृतिक चेतना र चिन्तन नै छैन । पठन संस्कृति के हो ? पठन संस्कृतिले के गर्छ भन्ने चेत नभएका लठेप्राहरू स्थानीय सत्तामा छन् । कुनै नेताको कोठा÷घरमा छिर्नुस्– पाँचवटा पुस्तक पनि भेट्नुहुन्न । त्यस्तो व्यक्तिले पुस्तकालयको महत्ता के बुझ्ला ? हामी यत्रो समय यही क्षेत्रमा लागी केही न केही गर्न खोजेकै हौं । सकेनौं । पुस्तकालय स्थापना हुने हो भने मैले अध्ययन गरेका पुराना र नयाँ किताबहरू मसँग १२ देखि १५ सय संख्यामा होलान् । अहिले बोरामा कोचिएका दुई सयवटा पुस्तक म सहयोग गर्नेथेँ । पुस्तकालयका लागि मैले रामेछाप पुरानो सदरमुकामको बजारका लागि त्यहाँका स्थानीय नेता, नागरिक समाज, शिक्षक र बौद्धिक वर्गलगायत सरोकारवालालाई पटक–पटक आग्रह र अनुरोध गर्दा पनि कसैले सुनुवाइ गरेनन् ।’
यो भनेको आफ्नो गाउँठाउँको विकास आफैँले गर्नुपर्छ भन्ने चेतनामा कमी हो । विकास भनेको अहिले जिल्लामा मोटरबाटो अझ पिचबाटो मात्र गणना हुन्छ । विकसित देशले हार्ड पार्टलाई मात्र विकास भन्दैनन् सफ्ट पार्टलाई पनि विकासको मानकमा राख्छन् । अहिले चित्रकारिता, कलाकारिता, लेखन, गायन र अभिनयलाई समेत विकास भन्ने गरिन्छ । यो कुरा हाम्रोमा लेख्ने, नेतृत्व गर्ने र समाजिक अगुवाहरूले कहिले बुझ्ने ? कहिलेदेखि लागू गर्ने ? यी र यस्ता प्रश्नहरू हिजो राणाशासन, पञ्चायती शासन र अहिलेको संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक व्यवस्थामा पनि लागू भएनन् भने कहिल्यै हुने छाँटकाँट देखिन्न ।
चार दशकदेखि गजल र पत्रकारितामा खारिएका गजलकार तथा पत्रकार सुविद गुरागाईंको भने यसबारेमा सन्तुलित विचार रहेको छ– ‘महोत्सव नि गर्नुपर्छ, पुस्तकालय पनि खोल्नुपर्छ । पुस्तक प्रदर्शनी पनि गर्नुपर्छ– नियमित । अझ पठन प्रतियोगिता पनि गर्नुपर्छ ।’ आधुनिक समाजको ढङ्गढाँचा नै बदलियो । अहिले जो पनि आफ्नो कुराको, प्रतिभाको, वस्तुको, बेपारको र विचारको एक्सपोज खोजिरहन्छ । यही एक्सपोज खोज्ने मामलामा यी र यस्ता साहित्यिक सम्मेलन÷सम्मिलनहरू कतै आयोजना भएका त होइनन् ? अतः यिनीहरूका प्रभावकारिता या यिनीहरूले गर्ने ठोस उत्पादनबारे केन्द्र या स्थानीय स्तरबाटै लघु औ बृहत् अनुसन्धानको आवश्यकता भने अब बढेर गएको छ । बरू यसो भैदिए चेक एन्ड ब्यालेन्स हुन्थ्यो । यसमा सरोकारवाला पक्ष गम्भीर हुनु जरुरी भैसकेको छ । नत्र स्थानीय सरकारले आफ्ना वडावडामा पुस्तक जम्मा पारी स–साना पुस्तकालय स्थपना गर्नुको कुनै विकल्प देखिन्न ।