मानव व्यवहार : अत्यन्त विविध र जटिल

1.13k
Shares

मानव व्यवहार भनेको हाम्रो सोच, भावना र क्रियाकलाप हो । हरेक व्यक्ति भिन्न–भिन्न किसिमले व्यवहार गर्छन् र यो व्यवहारको आधार हाम्रो मानसिक, जैविक र सामाजिक प्रक्रियामा हुन्छ । नेपालको सन्दर्भमा पनि मानव व्यवहार अत्यन्त विविध र जटिल छ । हाम्रो समाजमा विभिन्न जातजाति, भाषा र सांस्कृतिक पृष्ठभूमिका मानिसहरू छन्, जसको कारण हाम्रो व्यवहारका थुप्रै प्रकार र आयामहरू छन् । यस लेखमा हामी नेपाली समाजमा मानव व्यवहारको अध्ययन गर्दै जातीय, सांस्कृतिक, र सामाजिक संरचनाका दृष्टिकोणले के–कस्तो प्रभाव पार्छ भन्ने कुरा बुझ्न प्रयास गर्नेछौं ।
१. नेपाली समाज र जातीय विविधता :
नेपालमा जातीय विविधता धेरै प्रचलित छ । यहाँ १२५ भन्दा बढी जातजातिहरू बसोबास गर्छन् । नेपाली समाज विभिन्न जातीय र सांस्कृतिक पृष्ठभूमिका मानिसहरूको मिश्रण हो । यसले हाम्रो व्यवहार र सोचमा महत्वपूर्ण प्रभाव पार्दछ । हरेक जाति र समुदायका आफ्ना परम्परा, रीति–रिवाज, मूल्य–मान्यताहरू छन्, जसले तिनीहरूको सोच र व्यवहारलाई आकार दिन्छ ।
उदाहरणका लागि, मधेसी समुदायका मानिसहरू धेरै खुला र पारिवारिक दृष्टिकोण राख्छन् । उनीहरूमा आपसी सहयोग र एकता महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । तर पहाडी समुदायमा परम्परागत र संरचनागत दृष्टिकोण प्रबल छ, जहाँ परिवार र समाजको सम्मान महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । यसरी जातीय र सांस्कृतिक भिन्नताले हाम्रो व्यवहारलाई विविधता दिन्छ ।
२. नेपाली समाजमा सहकार्य र सामूहिकता :
नेपालमा समाजको रूपमा सहकार्य र सामूहिकता धेरै महत्त्वपूर्ण छ । विभिन्न जातीय समूहका मानिसहरूले मिलेर जीवनयापन गर्छन् । यसले गर्दा पारिवारिक र समुदायका सदस्यहरू एक–अर्कामा सहयोग गर्ने, जिम्मेवारी साझा गर्ने र समस्याहरू समाधान गर्ने प्रवृत्तिमा बढी विश्वास राख्छन् । यसरी हाम्रो व्यवहार सामूहिकता र समाजका अन्य सदस्यहरूसँगको सम्बन्धमा आधारित हुन्छ।

जस्तो कि, एक पर्वको समयमा हामीले परिवार र साथीहरूलाई मिलेर खुशीसँग समय बिताउँछौं । यस्ता क्रियाकलापले हाम्रो सामाजिक व्यवहार र समर्पणलाई देखाउँछन् । यसबाहेक गाउँ–गाउँमा अझै पनि सामूहिक खेती, सामूहिक विवाह र अन्य परम्परागत क्रियाकलापहरू चलिरहेका छन्, जसले हाम्रो समाजमा एकता र सहकार्यलाई प्रमुख बनाउँछन् ।
३. नेपाली मनोविज्ञान र जातीय अनुभव :
नेपालको सामाजिक संरचनामा जातीय असमानता र भेदभावको इतिहास छ । यसले मानिसहरूको सोच र मानसिकतामा गहिरो प्रभाव पार्छ । ऐतिहासिक रूपमा उच्च जातिका मानिसहरूलाई अरूसँगको अन्तरक्रियामा उच्च स्थान दिइन्थ्यो । यसबाट मानिसहरूको सोच र व्यवहारमा जटिलताहरू उत्पन्न हुन्छन् । यसलाई समग्र नेपाली समाजमा गहिरोरुपमा देख्न सकिन्छ।

वर्तमान समयमा, सामाजिक समावेशिता र समानताको पक्षमा धेरै प्रयासहरू भइरहेको छ । तथापि, जातीय असमानता र भेदभाव अझै पनि समाजका केही भागमा विद्यमान छन् । यसले मानिसहरूको आत्मसम्मान र मानसिक स्वास्थ्यमा असर पु¥याउँछ । यसका कारण धेरै मानिसले आत्मविश्वासको कमी र मानसिक दबाब महसुस गर्छन्, जसले उनीहरूको व्यवहारमा नकारात्मक प्रभाव पार्छ।
४. नेपाली पारिवारिक संरचना र मान्यताहरू :
नेपालमा पारिवारिक संरचना परम्परागतरूपले सामूहिक भएको छ । प्रायः नेपाली परिवारहरू धेरै पीढीहरूको मिलन हुन्छ, जहाँ हजुरबा, हजुरआमा, आमा–बाबा र नाति–नातिनी एउटै घरमा बस्न सक्छन् । यस संरचनाले पारिवारिक सहकार्य, देखभाल र भावनात्मक समर्थनको एक मजबुत वातावरण सिर्जना गर्दछ।

नेपालको परम्परामा अभिभावकको आदर्श र शिक्षाको ठूलो स्थान छ। परम्परागत मूल्यले हामीलाई सम्मान, दायित्व र सहिष्णुता सिकाउँछ । यस्तो मूल्यले व्यक्तिको सोच र व्यवहारमा गहिरो असर पु¥याउँछ, जसले हाम्रो पारिवारिक सम्बन्ध र सामाजिक जीवनलाई प्रगाढ बनाउँछ । तर, आजको आधुनिक समाजमा युवा पुस्ताले आफ्ना परम्परागत मान्यताहरू र आधुनिक सोचका बीच सन्तुलन कायम राख्नुपर्ने चुनौती भोगिरहेका छन् । यो संघर्षले युवा पुस्ताका व्यवहारमा केही गडबडी र मनोवैज्ञानिक दबाब सिर्जना गर्न सक्छ।
५. नेपाली समाज र मानसिक स्वास्थ्य:
मानसिक स्वास्थ्य नेपालको सन्दर्भमा अझै पनि थोरै चर्चा गरिएको छ । समाजमा विभिन्न मानसिक समस्याहरूलाई स्वीकार गर्न र उपचार गर्नका लागि अझै भीमकाय बदलावको आवश्यकता छ । नेपालमा मनोविज्ञानको महत्त्वलाई राम्रोसँग बुझ्न र यसको समाधानको उपायहरूलाई लागू गर्नको लागि सामाजिक जागरूकता र शिक्षा आवश्यक छ ।
नेपालका ग्रामीण क्षेत्रहरूमा अझै पनि मानिसहरू मानसिक समस्याहरूलाई पापको रूपमा हेर्छन् र यसलाई समाजमा खोल्नुको सट्टा लुकेको राख्न रुचाउँछन् । यसका कारण, मानिसहरूबीचमा मानसिक समस्याका बारेमा खुला कुरा हुन सक्दैन, जसले उनीहरूको व्यवहारलाई नकारात्मक दिशा दिन सक्छ ।
६. निष्कर्ष :
नेपालको समाज अत्यन्त विविध र परस्पर निर्भर छ । यहाँको जातीय, सांस्कृतिक र सामाजिक संरचनाले मानिसहरूको व्यवहारलाई गहिरोरूपमा प्रभावित गर्दछ । जसरी हाम्रो सोच, भावना र कार्य एक–अर्कासँग जडित छ, त्यस्तै हाम्रो समाज र संस्कृतिले पनि हामीलाई मार्गदर्शन गर्दछ । यसले हामीलाई व्यक्तिगत र सामूहिक रूपमा एकता, सहयोग र समझदारीमा आधारित व्यवहार गर्न सिकाउँछ ।

समाजमा भएको भेदभाव र मानसिक समस्यामा सुधार ल्याउनका लागि शिक्षाको स्तरमा सुधार गर्नु र मानसिक स्वास्थ्यको महत्त्व बुझाउनु आवश्यक छ । मानव व्यवहारका विभिन्न पक्षलाई बुझेर हामी समाजको सुधार र विकासमा योगदान पु¥याउन सक्छौं ।