सबै अभिभावकले आफ्नो बच्चा असल बनोस् भन्ने चाहना राख्नु स्वाभाविक छ। बच्चालाई असल बनाउन सबै अभिभावकले सक्दो कोशिश गरेकै हुनुहुन्छ। आफूले सुधार्न नसकेका बालबालिकाका खराब बानीहरू सुधारिदिन विद्यालयमा उजुरीसमेत गरिरहेकै हुन्छौँ । विद्यालयका शिक्षक–शिक्षिकाहरू पनि बालबालिकालाई सुधार्न सक्दो कोशिश गरिरहनुभएकै हुन्छ तर हामीले सोचेजस्तो बालबालिकामा सकारात्मक परिवर्तन आइरहेको हुँदैन।
अहिलेका बालबालिकामा देखिएका समस्याहरू हामी सबैका घरघरका साझा कहानीहरू हुन्। यस लेखमार्फत हाम्रा बालबालिकामा कसरी असल र सकारात्मक बानीहरूको विकास गर्न सकिएला भन्ने बारेमा विमर्श गर्ने कोशिश गरिएको छ।
याद राखौँ अभिभावक अपरिवर्तनीय छौँ । बालबालिकाका लागि समाज, समुदाय, विद्यालय वा शिक्षकहरू मन नपरेमा परिवर्तन गर्न पनि सकिन्छ तर अन्य कुराहरू परिवर्तन गरेजसरी अभिभावकहरू परिवर्तन गर्न सकिँदैन, सम्भव छैन। त्यसैले असल बालबालिका तयार गर्न असल अभिभावक बन्न भरमग्दुर कोशिश गरिरहेकै हुन्छौँ। हाम्रा कोशिशहरूको तौरतरिका मिलेको छ कि छैन त भन्ने प्रश्नमा हामीले समाधान खोज्नुपर्ने हुन्छ।
हामीलाई हामी बच्चा हुँदा जसरी गाइड गरियो त्यही तरिकाले हामीले हाम्रा बालबालिकालाई गाइड गरिरहेका छौँ । त्यो तरिका त्यति बेलाको परिवेशमा ठिक्कै थियो भन्न सकिएला तर अहिलेको सूचना र प्रविधिको युगमा बालबालिकाहरू कतिपय सवालमा आफैँ पनि साक्षात्कार भइसकेको हुनाले अहिलेको परिवेशमा बालबालिकालाई गाइड गर्ने अहिलेकै तरिका खोजी गर्नुपर्ने हुन सक्छ।
१. बच्चासँग सम्बन्ध जोड्ने काम :
आजभोलि केही बच्चाहरू वर बोलाउँदा पर जाने खालका छन् । यसो हुनुमा बच्चाहरूले अभिभावकले आफूलाई पिटपाट गर्लान् भन्ने डर प्रमुख कारण हो । केही बच्चालाई मेरो अभिभावकले मलाई माया गर्दैन भन्ने पनि लागिरहेको हुन सक्छ । कुनै–कुनै बच्चालाई अभिभावकप्रति विश्वास नरहेको पनि हुन सक्छ । हाम्रा स–साना क्रियाकलापहरू बालबालिकाले निगरानी गरिरहेका हुन्छन् । हामीले गर्ने राम्रा र नराम्रा दुवै काम बच्चाले सिक्नका लागि पर्याप्त हुन्छन् । त्यसैले बच्चाबाट आफूले अपेक्षा नगरेका क्रियाकलाप आफूले नगर्ने र बच्चालाई मायाममताले नजिक बनाउने काम बालबच्चालाई सुधार गर्ने पहिलो पाइला हो । यसका लागि बालबालिकामा आफूप्रति श्रद्धाभाव र विश्वास जगाउनुपर्ने हुन्छ ।
२. नसकिने कुरा बच्चालाई दिन्छु नभनौँ
हामीलाई के लागिरहेको हुन सक्छ भने, म मेरो बच्चालाई संसारभरमा कसैले दिन नसकेको सुख र खुशी दिन्छु । यो हाम्रो बच्चाप्रतिको स्नेहभाव हो । जसरी हाम्रा आवश्यकताहरू असीमित छन्, त्यसै गरी बच्चाका चाहना पनि असीमित हुन सक्छन् । यहाँ हेक्का राख्नुपर्ने कुरा के छ भने, असीमित चाहना पूरा गर्न सीमित साधन र स्रोतले असम्भव पनि हुन सक्छ । त्यसैले आफ्नो आयस्रोतको सीमाभित्रको मात्र अनिवार्य आवश्यकताका वस्तु, सेवा तथा चाहना पूरा हुन्छ भन्ने कुरा बच्चालाई बुझाउन जरुरी छ । आफ्नो परिवारको अवस्था र आफ्ना संघर्षका कथाहरू बच्चाहरूलाई बुझाउन सकेमा उनीहरुको जिद्धीपनामा कमी ल्याउन मद्दत पुग्नेछ ।
३. बच्चामा खराबी नखोजौँ :
भनिन्छ, माहुरीको संगत गरौँ फूलमा पुगिन्छ, माखाको संगत गरेमा अन्तै । त्यसैले आफ्नै बच्चाको खराबी वा कमी खोज्नेभन्दा पनि बच्चामा जे खालको खुबी र क्षमता वा बानी छ त्यसैलाई बढावा दिने काम गर्नुपर्ने हुन्छ । सकारात्मक बानीको जोड गर्नु भनेको नकारात्मक बानीको घटाउ गर्नु हो । छरछिमेकमा वा इष्टमित्रसँग भूलवश पनि आफ्नो बच्चाको कमजोरी बताउने काम गर्नुहुँदैन । यसो गर्दा बच्चामा आत्मविश्वासको कमी हुन जान्छ । यति मात्र होइन, म खराबै हुँ भन्ने हीन भावनाको विकास हुन गई बच्चामा केही राम्रो गरौँ भन्ने भावनाको विकास नहुन सक्छ ।
४. साझा स्वामित्वको विकास गरौँ :
हामीले बच्चाहरूमा सामाजिक भावनाको विकास गर्ने काम गर्नुपर्ने हुन्छ । यसो गर्नका लागि बच्चालाई साझा खेलौना, आलोपालो अवसर सृजना गर्नु उपयुक्त हुन्छ । यसो गर्दा मिलेर बस्ने, मिलेर खेल्ने तथा सहअस्तित्व र सहकार्य गर्नेजस्ता गुणहरूको विकास हुन्छ । यसको बदलामा व्यक्तिगत स्वामित्वले व्यक्तिवाद र एकलकाटेपनको विकास हुन जान्छ ।
५. रचनात्मक मनोरञ्जन :
इन्टरनेटको युगमा हाम्रा बच्चाका मनोरञ्जनका साधन सामाजिक सञ्जालहरू बनेका छन् । यसको लत आजका बालबालिकाका लागि सबैभन्दा ठूलो चुनौती बनेको छ । यस्तो अवस्थामा बालबालिकामा रचनात्मक मनोरञ्जनको विकास गर्नु सबैभन्दा कठिन विषय बनेर आएको छ। यसका लागि अभिभावकले केही मिहिनेत गर्नु आवश्यक हुन्छ । कुनै जमाना थियो, बालबालिकाले धेरै खेलेको हुनाले अभिभावक चिन्तित हुनुपथ्र्यो। आज आएर यस्तो भएको छ कि बालबालिकाले नखेलेको हुनाले चिन्तित हुनुपरेको छ । यसैले बालबालिकालाई शारीरिक व्यायाम हुने खेलहरूमा सहभागी बनाउने गर्नुपर्दछ । सकेसम्म आफू पनि बालबालिकासँगै खेल्ने, सामाजिक सञ्जालमा बालबालिकासँगसँगै बसेर ज्ञानवद्र्धक सामग्रीहरू जस्तै– अकबर–वीरबलका कहानी, महजोडीका सिरियलहरू देखाउन सकिन्छ ।
६. विश्वासमा परिवर्तन नै व्यवहारमा परिवर्तन :
हामी बालबालिकाको व्यवहारमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन चाहन्छौँ । जसरी कम्प्युटरमा हार्डवेयर र सफ्टवेयर हुन्छ, त्यसै गरी मानवमा पनि व्यवहार र धारणा भन्ने रहन्छ । धारणा जस्तो छ त्यस्तै व्यवहार गरिन्छ । त्यसैले व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउनुभन्दा पहिला धारणामा परिवर्तन ल्याउन आवश्यक हुन्छ । त्यस्तो विश्वासको विकास गराऔँ कि मैले जीवनमा केही गर्नुपर्छ र केही बन्नुपर्छ । राम्रो र नराम्रो छुट्याउने धारणाको विकास भयो भने व्यवहारमा पनि राम्रो र सकारात्मक नतिजा निकाल्न सकिन्छ ।
७. सकारात्मक सजाय :
बालबच्चाबाट जानाजान या भूलवश सानातिना गल्तीहरू भई नै हाल्छन् । गल्तीको सजाय दिनुको सट्टा बच्चालाई गल्तीको महसुस गराउन आवश्यक हुन्छ । यसका लागि फूलबारी सफा गर्ने, घरको सफाइ, भान्सामा सघाउने, करेसाबारीको गोडमेल, १५–२० पेज हेन्डराइटिङ आदि । घरमा यस्ता नियमहरू बनाऔँ कि जसले गर्दा समाजमा निस्कँदा हाम्रा बालबालिकाले लज्जित र भ्रमित बन्न नपरोस् ।
८. पठन संस्कृति निर्माण गरौँ :
भनिन्छ– रिडर इज् द लिडर, रिडर इज् डिनर, रिडिङ फर् लर्निङ आदि । त्यसैले हामीले पढ्नुपर्छ । मतलब अभिभावकहरूले कुनै न कुनै ज्ञानवद्र्धक पुस्तक, पत्रपत्रिका पढ्ने गरेमा घरमा पठन वातावरण निर्माण गर्नमा मद्दत गर्नेछ । आफूले पढेका ज्ञानवद्र्धक कुराहरू कथाको रुपमा बालबालिकालाई बताउने गरेमा बालबालिकाको मानसिकता वृद्धिमा सहयोग पुग्छ । बालबालिकालाई मोबाइलको लतबाट बचाउन पनि कथा वाचन, हिज्जे, अन्ताक्षरी, खेलकुद आदि उपाय प्रभावकारी हुन सक्छ ।
९. बालबालिकाका जिज्ञासा, विचार र भावनाको सम्मान गरौँ :
बालबालिकाको उमेर जिज्ञासु उमेर हो । कलिलो उमेरमा धेरै जान्ने अभिलाषा रहन्छ । जान्नकै लागि बालबालिकाले जिज्ञासा राख्छ । बालबालिकाका अनेकौँ जिज्ञासाले दिक्दार हुनुको सट्टा त्यस्ता जिज्ञासाको समाधान खोजेर भए पनि दिने गरौँ । आफूलाई जानकारी नभएको विषयमा टालटुले उत्तर दिनुको सट्टा सोधी–खोजी गरेर जवाफ दिने परिपाटीको विकास गर्नु उपयुक्त हुन्छ । बालबालिकामा संवेगात्मक विकास तीव्र गतिमा हुने हुनाले उनीहरूको विचार र भावनाको कदर गर्दै यथोचित सम्बोधन गर्न आवश्यक हुन्छ ।
१०. सकारात्मक व्यवहार र बोली गरौँ :
बालबालिकाबाट हामीले जस्तो व्यवहारको अपेक्षा गरेका छौँ त्यस्तै व्यवहार बालबालिकासँग गरौँ, त्यस्तै बोली बोलौँ । उदाहरणको रूपमा बालबालिकालाई आफैँले नमस्कार ग¥यौँ भने उनीहरूले पनि अभिवादन गर्न सिक्छन् । आदर, सत्कार, माया, ममता, स्नेह, भाइचारा, मेलमिलाप, सहकार्य, सहअस्तित्व जे–जस्ता धारणा र गुणहरू बालबालिकामा विकास गर्न चाहेका छौँ त्यस्तै व्यवहार बालबालिकाहरूसँग गर्न सक्नुपर्छ ।
११. असल बानीहरूको बैंक :
बच्चाले जे माग्छन् त्यही दिने बानीले बच्चालाई स–साना संघर्ष सिकाउन सकिँदैन । बालबालिकामा असल बानीको विकास गराउन, संघर्ष र मिहिनेत नगरी कुनै पनि कुरा प्राप्त हुँदैन भन्ने बुझाउन, पैसाको महत्व सिकाउन, बचत गर्ने बानीको विकास गराउन असल बानीहरूको बैंक प्रभावकारी हुन सक्छ । जसरी माहुरीको संगत गरेमा फूलमा पुगिन्छ, त्यसै गरी असल बानीको बैंकको अभ्यासमार्फत बालबालिकामा असल बानीहरू भर्न सकिन्छ । यसलाई व्यावहारिकरूपमा प्रयोगमा ल्याउन निम्नानुसारको तरिका अपनाउन सकिन्छ ।
माथिको तालिका अनुसार बच्चाको असल बानीहरूको बैंक खातामा यसै गरी बचत वृद्धि हुँदै जाँदा निश्चित रकम जम्मा हुन जान्छ। उक्त रकमबाट बालबालिकाका अनिवार्य आवश्यकताका वस्तु र कतिपय अवस्थामा खेल सामग्री, साइकल, घडी, खेलौना आदि किनिदिन सकिन्छ। यस्ता अभ्यास तबसम्म गर्नुपर्दछ कि जबसम्म बच्चामा पूर्णरुपले असल बानीको विकास भइसकेको हुँदैन ।
जसरी पेट्रोलको गाडीमा डिजेल राखेर चल्दैन, त्यसै गरी बालबालिकालाई असल बनाउन असल बानीहरूको अभ्यास हामी आफैँबाट गर्नु उपयुक्त हुन्छ। भनिन्छ नि, पानी र बानी माथिबाट तल झर्दछ । त्यसैले आफू नमरी स्वर्ग देखिँदैन भनेजस्तै हामी सबैका घरघरका कहानीहरूको समाधान गर्ने उपायहरूको चर्चा यस लेखमार्फत गर्न खोजिएको छ । अन्त्यमा एउटा इलेक्ट्रोनिक्स डिभाइसको म्यानुअल भएजस्तै हाम्रा बालबालिकाको सञ्चालन गर्ने म्यानुअल हुन आवश्यक छ । वैज्ञानिकहरूको मान्यता के छ भने, हुमन ब्रेन इज् द कम्प्लिकेटिभ मेसिन । यस्तो मेसिनलाई ठीक ढंगले चलाउन नसकेमा यसको दुरुपयोग भएका सयौँ उदाहरणहरू छन् ।
(लेखक भण्डारी धुर्कोट परमानन्द बहुमुखी क्याम्पसका उपप्राध्यापक हुनुहुन्छ ।)