काठमाडौं ।
सारा विश्वको ध्यान आकृष्ट गर्ने गरी गत एक वर्षदेखि रुस–युक्रेन युद्ध चलिरहेछ। भन्नुमात्र रुस–युक्रेन युद्ध हो, यसको पक्ष र विपक्षमा सारा विश्व विभक्त छ। उता इजरायल–हमासबीच पनि युद्ध जारी छ।
रुस–युक्रेन युद्धमा झैँ इजरायल–हमास युद्धलाई लिएर पनि विश्व दुई ध्रुवमा विभाजित छ। विश्वव्यापीकरणको युगमा युद्ध जोसुकैका बीच भए पनि सारा विश्व त्यसबाट अछुतो रहन सक्तैन, अछुतो छैन। त्यसमाथि युद्धसिर्जित भौतिक विनाश र मानवतामाथिको उपहासले सारा विश्व स्तब्ध हुनु स्वाभाविक छ।
संसारमा विचार कसैको पनि युद्धको पक्षमा सुनिदैन। सबै शक्तिराष्ट्रहरु युद्धको विपक्षमा मत जाहेर गरिरहेछन्। तर ती शक्तिराष्ट्रहरु व्यवहारमा कतै न कतै युद्धको समर्थनमा लागिरहेछन्।
विश्वशान्तिको दुहाइ दिएर नथाक्नेहरु नै खोजी–खोजी युद्ध गरिरहेका छन् ? अफगानिस्तान र इराकमाथिका अमेरिकी आक्रमणका शृङ्खला सकिएको धेरै भएको छैन । विश्वमा अझै पनि हरेक दिन आतङ्ककारी हमला कतै न कतै भइरहेका छन्।
भारत–चीनबीच बेलाबेला हुने युद्ध होस् वा भारत–पाकबीचका तनाव नै किन नहुन्, यिनले कुनै न कुनै रुपमा विश्वलाई त्रसित बनाउँछन्। भविष्यमा पनि बनाइरहने छन्। अमेरिकाजस्ता शक्तिशाली मुलुक युद्ध गर्ने बहाना खोजी–खोजी हिँडिरहेका छन्।
युरोपका कतिपय शक्तिशाली मुलुक पनि अमेरिकी पदचाप पछ्याइरहेका छन्। तिनै शक्तिशाली मानिएका पश्चिमा मुलुकहरुमाथि पनि अरु केही युद्धप्रेमी मुलुकले युद्धका लागि चुनौती दिइरहेका छन्।
इरानले अमेरिकामाथि युद्धचुनौती दिइरहेको छ। उत्तर कोरियाको अमेरिका र दक्षिण कोरियामाथिको आक्रमण चुनौती पनि कम तनावपूर्ण छैन । संयुक्त राष्ट्र संघको शान्ति प्रयास पनि जारी छ र विश्वमा युद्ध पनि जारी छ। विश्वमा धार्मिक असहिष्णुताका कारण एक धार्मिक समुदायले अर्को धार्मिक समुदायमाथि असहिष्णु व्यवहार गरिरहेको छ।
मुस्लिम मुलुकहरु अमेरिकाको तारो बनिरहेका छन्। अमेरिका मुस्लिमहरुको कति तारो बनेको छ भन्ने कुरा पुष्टि गर्न सन् २०११ को ट्वीन टावरमाथिको हमला पर्याप्त छ।
त्यही हमलाको नाममा अमेरिकाले अफगानिस्तानमा गरेको ज्यादतीको वर्णन कहाली लाग्दो नै छ। भारत वर्षौंदेखि हिन्दू–मुस्लिम दङ्गाको चपेटामा छ।
चीन र अमेरिकाजस्ता मुलुकबीच राजनीतिक सिद्धान्तले दूरी खडा गरेको छ। कतिपय मुलुकबीच सिमानाका कारण सिर्जित द्वन्द्व छन्। नाटो र वार्साकालीन शीतयुद्धको स्थिति विश्वमा आज जस्ताको तस्तै स्वरुपमा नरहे पनि विश्वका मुलुकहरुको धु्रवीकरणमा कमी भएको छैन।
वार्सा निष्क्रिय भए पनि नाटो अझै पूँजीवादी मुलुकहरुको ध्रुवीकृत शक्तिको रुपमा रहिरहेको छ। अहिले युक्रेनमाथि नाटोमा आबद्ध भएकै बहानामा रुसले आक्रमणको तारो बनाइरहेको छ।
संयुक्त राष्ट्र संघको स्थापना विश्वमा शान्ति स्थापनार्थ भएको हो। दोस्रो विश्वयुद्धमा भएको नरसंहारको पुनरावृत्ति रोक्न, मानवजातिलाई युद्धको विभिषिकाबाट जोगाउन र विश्वमा शान्ति कायम गर्दै मानवजातिमाथि मानवोचित व्यवहार गर्नु/गराउनु संयुक्त राष्ट्र संघ स्थापनाको उद्देश्य थियो।
आठ दशक पार गर्दा पनि स्थापनाको औचित्य अझै बाँकी छ। तर के संयुक्त राष्ट्र संघ विश्वमा युद्ध रोक्न सफल भयो त ? राष्ट्र संघको उद्देश्यमुताबिक विश्व किन शान्त बनेन ? यसमा संयुक्त राष्ट्र संघ कहाँ चुक्यो ? विश्व सरकार मानिएको संयुक्त राष्ट्र संघ विश्वमा चलिरहेका अमानवीय युद्धप्रति मुकदर्शक बनेर बस्छ भने यसको औचित्य अझै बाँकी छ भन्दाभन्दै पनि अब औचित्यमाथि प्रश्न गर्ने बेला पनि भएन र ? विश्वका शक्तिशाली नेताहरुलाई एक ठाउँमा जम्मा गरेर भाषण गर्ने मञ्च खडा गरिदिने मात्र संयुक्त राष्ट्र संघको काम हो र ?
प्रथम विश्वयुद्धपछि बनेको तत्कालीन राष्ट्र संघ (लिग अफ नेसन) दोस्रो विश्वयुद्ध रोक्न सफल भएन । प्रथम विश्वयुद्धको दुई दशक पनि नबित्दै दोस्रो विश्वयुद्ध भयो। दोस्रो विश्वयुद्ध रोक्न असफल हुनुको परिणाम राष्ट्र संघ स्वयम् विघटन हुन पुग्यो।
जसरी प्रथम विश्वयुद्धपछि स्थापना भएको राष्ट्र संघ दोस्रो विश्वयुद्ध रोक्न सफल भएन, त्यसै गरी दोस्रो विश्वयुद्धपछि बनेको संयुक्त राष्ट्र संघ पनि विश्वमा युद्धको विराम गराउन सफल भएन। अहिले पनि तेस्रो विश्वयुद्धको सम्भावना टरेको छैन। बरु सम्भावना झन्–झन् नजिकिँदो छ । त्यसो भए राष्ट्र संघको भूमिका के भयो ? कारणहरु के छन् ?
संयुक्त राष्ट्र संघले विश्वमा शान्ति स्थापनार्थ शान्ति सेना परिचालन गर्ने गरेको छ। संयुक्त राष्ट्र संघले युद्धग्रस्त मुलुकमा स्वयंसेवक परिचालनदेखि लिएर शान्ति स्थापनाका नाममा आफ्ना कार्यालयहरुसमेत स्थापना गरेको छ।
तर विडम्बना, उसले लिने सैनिक सहायता, कार्यालय सञ्चालन खर्च, स्वयंसेवकलाई दिने तलबभत्तालगायत शान्ति स्थापनाका लागि भनेर जति पनि धनराशी खर्च हुन्छ संयुक्त राष्ट्र संघले त्यो धनराशी तिनै मुलुकबाट लिन्छ, जो युद्धमा होमिएर शान्ति खल्बल्याइरहेका छन्।
अनि कसरी हुन्छ शान्ति स्थापना ? अहिले पनि विश्वमा भएका जुनसुकै युद्धमा पनि निरपेक्ष नरहने अमेरिका नै राष्ट्र संघको सबैभन्दा ठूलो दाता रहेको छ । शक्तिराष्ट्रहरुको अनुदानमा चल्नुपर्ने बाध्यता नै राष्ट्र संघ निरीह हुनुको सबैभन्दा प्रमुख कारण हो।
प्रस्ट छ, विश्वमा अस्त्रशस्त्रको होडबाजी र युद्ध रोक्न संयुक्त राष्ट्र संघ असफल छ। विश्वका धन र हातहतियारमा शक्तिशाली राष्ट्रका अगाडि संयुक्त राष्ट्र संघको भूमिका सेरेमोनियल राष्ट्रप्रमुखको जस्तो मात्र देखिएको छ।
शक्तिराष्ट्रको अस्त्रशस्त्रको होडबाजी टुलुटुलु हेरेर बस्नु राष्ट्र संघको बाध्यता हो । सुरक्षा परिषद्को बैठकमा गाजामा युद्धविरामको प्रस्ताव आउँदा अमेरिकाले भिटो प्रयोग गर्नु र सुरक्षा परिषद्ले केही गर्न नसक्नु संयुक्त राष्ट्र संघको निरीहताको पछिल्लो उदाहरण हो। यी क्रियाकलाप हेर्दा राष्ट्र संघ वुद्धिविलास गर्ने कुनै एउटा गैरसरकारी फोरमजस्तो मात्र लाग्छ ।
मानव सभ्यताको विकास द्वन्द्वकै बीचबाट भएको हो। सभ्यताको इतिहास साक्षी छ, मान्छेले मान्छेमाथि कति क्रूरता प्रदर्शन गर्यो। अर्थहीन युद्धमा कतिले हारे, कतिले जिते । ती इतिहास बोल्छन्। त्यो मान्छेसँग मानवता हार्ने अर्कै युग थियो। आज त्यो युग रहेन।
युग गए पनि आजको सभ्य भनिएको एक्काइसौँ शाताब्दीको मान्छे पनि मान्छेमाथि बर्बर छ । मान्छेसँग मानवता डराएको छ। समाजबाट मानवता हराएको छ। जित्ने अभिलाषामा मान्छे सारा सभ्यतालाई नै हार खुवाइरहेछ।
मान्छेले विजय प्राप्त गर्न अर्को मान्छेबाहेक केही देखेको छैन। आफ्ना रिस, राग, देष, इष्र्या, घमण्डमाथि विजय प्राप्त गर्नुपर्ने मान्छे अरुको भौतिक शरीरमाथि विजय प्राप्त गरेको भ्रममा परेर विजय उन्मादमा रमाइरहेछ। आजको मान्छे मानवताको मीठो भ्रम छरेर मानवतामाथि नै उपहास गरिहेको छ। मानवताकै हमला दिएर मानवतामाथि हमला गरिरहेको छ।
विश्वमा युद्ध, विध्वंश, अस्त्रको होडबाजी, अस्वस्थ्य प्रतिस्पर्धा, आर्थिक नाकाबन्दी, राजनीतिक अनुदारताको चङ्गुल खडा गरेर आज संसारमा मानव अधिकारको नाममा नै मान्छे मानवताको धज्जी उडाइरहेछ। ठूला देशहरुले मानवीय सहयोगको नाममा नै साना देशमाथि हस्तक्षेप गरिरहेका छन् । मानव नै मानवतामाथि बर्बरता मच्चाइरहेछ।
अन्यायमाथि विजय प्राप्त गर्ने नाममा मान्छेले अर्को मान्छेमाथि थप अन्याय गरिरहेछ। कानुनको शासनको नाममा कानुनको धज्जी उडाइरहेछ। गरिबी निवारणका नाममा गरिबीमाथि नै उपहास चलिरहेछ। विकासका नाममा मानिस विनाशको खेती गरिरहेछ।
मानवताको नाममा दानवता देखाइरहेको छ। आजको मान्छे मानवतामाथि चरम उपहास गरिरहेछ। सयुक्त राष्ट्र संघको भूमिकाचाहिँ मानवतामाथिको उपहासको मूकदर्शक बन्ने मात्र हो र ?
(लेखक पोखरेल राष्ट्रि«य मानव अधिकार आयोगका प्रवक्ता हुनुहुन्छ ।)