त्रिशूल धाराको निर्जल जल, सोही जलको समिश्रण शंकर भगवानको बासस्थान गोसाइँकुण्डको दृश्यले जो–कोहीलाई पनि मनमोहक बनाउँछ । कैलास मानसरोवरजत्तिकै यस ठाउँको पनि महत्व छ ताकि कैलास हिमालको रूपमा रहेका छन् भने गोसाइँकुण्ड तालको रूपमा रहेका छन् ।
सत्ययुगमा देवता र दानवको सागर मन्थनबाट निस्केको कालकुट विष खाएर दहन गर्न नसकी यहाँ आएका भगवान् शिवले रिसाएर त्रिशूलले भूमिमा खोप्दा धाराको उत्पत्ति भई त्यहीँबाट बगेको पानी जम्मा भएर गोसाइँकुण्डको उत्पत्ति भएको पौराणिक कथन छ । सोही कथन अनुसार धार्मिक दृष्टिकोणले गोसाइँकुण्ड अग्रस्थानमा रहेको छ ।
मानसरोवरमा भारतीय नागरिक जान्छन् तर उनीहरूलाई हाम्रै नेपालको गोसाइँकुण्डमा पनि भगवान् शिवको घर हो भनेर प्रचार गर्न पाए त यहाँका होटल व्यवसायीलगायत अन्य व्यवसायमा राम्रो प्रगति हुने थियो ।
अमरसिंह थापा नेपाली इतिहासका एक उदाहरणीय पात्रको देहावसान र ‘अमरसिंह गुफा’ गोसाइँकुण्डमा रहनुले यहाँको महत्वमा विविधता थपिएको छ । गोसाइँकुण्ड क्षेत्रवरपरका तामाङ समुदायको भेषभूषा तथा संस्कृति पनि यस क्षेत्रका आकर्षणहरू हुन् । तामाङ संस्कृति अनुसारका विभिन्न नाचहरूले सांस्कृतिक महत्व पाएको छ । यिनै धार्मिक, ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्वभित्र नेपालकै तेस्रो पर्यटकीय गन्तव्यको महत्व दिनानुदिन बढ्दै गइरहेको छ ।
पर्यटकीय महत्वले गोसाइँकुण्ड मात्र नभई हेलम्बु, लाङटाङ र तामाङ सम्पदा मार्गका क्षेत्रहरूलाई समेट्छ । यी अरु क्षेत्रमा पनि ऐतिहासिक, धार्मिक र सांस्कृतिक महत्व त्यत्तिकै छन् । पौराणिक कथनको विश्वासको आधारमा एक सय आठ कुण्डमध्येका विभिन्न कुण्डहरू यत्रतत्र छरिएर रहेका छन् । गोसाइँकुण्ड, भैरवकुण्ड, सरस्वतीकुण्ड, गणेशकुण्ड, दूधकुण्ड, सूर्यकुण्डलगायतका कुण्डहरू प्रख्यात रहेका छन् भने विविध महत्वका बीचमा रहेको गतलाङको पार्वतीकुण्ड, टिमुरेको रिभरकुण्ड, वृद्धिमको दूधकुण्ड अझै कुहिरोभित्रको काग बनिरहेका छन् । कुहिरोभित्र काग हराएझैँ सम्पदामात्र हराएका छैनन्, त्यहाँबाट आउने आर्थिक उपार्जन पनि हराइरहेका छन् ।
यहाँका कतिपय कुण्ड संरक्षण अभावमा जलवायु परिवर्तनको असरले लोप हुन सक्ने अवस्थामा रहेका छन् । पछिल्ला समयमा बोझोद्वारा पुरिन लागेको पार्वतीकुण्डको संरक्षणका नवीन आवाजहरू पनि आउन थालेका छन् । तर चुनौतीपूर्ण विषयहरू छन् ती खालका कुण्डको संरक्षणार्थ । एक त औषधिजन्य बोझोको बासस्थान रहेको छ, अर्को त धार्मिक विश्वास अनुसार कुण्डमा खन्न नहुने । जैविक विविधताको संरक्षणमा विश्वास राख्दा कुण्डको वरिपरिका वनस्पतिको संरक्षण अपरिहार्य छ । तर ध्रुवसत्य कुरा कुण्डको संरक्षणविना ती वनस्पतिको पनि संरक्षण सुनिश्चित हुँदैन । त्यसैले दुवै संरक्षणलाई ध्यानमा राखी संरक्षणमा इमानदार प्रयासको खाँचो छ ।
गोसाइँकुण्डजस्ता तालहरू फुट्ने नभई सुक्न सक्छन् । नजिकै ठूला–ठूला हिमाल भएको ठाउँमा हिमताल फुट्न सक्छ भने हिमाल नभएका ठाउँमा तालहरू सुक्न सक्छन् । गोसाइँकुण्डको वातावरण त्यति नबिग्रिएको कारण तत्काल नै संरक्षणका लागि ध्यान दिन सके खतरामुक्त हुनेछ ।
वरिपरिका वन्यजन्तु र प्राकृतिक स्रोत (जैविक विविधता) जोगाउँदै गोसाइँकुण्डको संरक्षण गर्नको लागि सन् २००६ को सेप्टेम्बर २२ मा विश्व सम्पदा सूची (रामसार क्षेत्र) मा सूचीकृत भएर अझ यस क्षेत्रले महत्वपूर्ण स्थान ओगटिरहेको छ । हाल कार्यान्वयनमा रहेको गोसाइँकुण्ड क्षेत्र व्यवस्थापन योजनाले धार्मिक, ऐतिहासिक र पर्यटकीय महत्वलाई संरक्षण, विकास र प्रचारप्रसारमा सहयोग पु¥याउँछ । ताल नरहे धार्मिक महत्व र वनस्पति, वन्यजन्तुको संरक्षण नभए पर्यटकीय महत्व घट्दै जान्छ । हिमाली क्षेत्रमा जलवायु परिवर्तनको असर बढ्दै गइरहेकोले हिमताल सुक्ने र फुट्ने हुन सक्छ । च्छोरोल्पा ताल फुट्ने खतरामा रहेको हामीले सुनेका छौं ।
धार्मिक, जैविक विविधता, ऐतिहासिक, पर्यटकीय र सांस्कृतिक महत्वसँगसँगै गोसाइँकुण्ड क्षेत्रमा आर्थिक उपार्जनको महत्व पनि त्यत्तिकै छ । तीर्थालु र पर्यटकहरूबाट यहाँ बास र गाँसबापत प्राप्त हुने रकम, गोसाइँकुण्ड क्षेत्र सुधारका लागि प्राप्त हुने चन्दा र विदेशी पर्यटकबाट ट्रेकिङ शुल्कबापत प्राप्त हुने रकम आर्थिक उपार्जनको पाटोमा उल्लेखनीय माध्यम हुन् ।
यही क्षेत्रमा आएका विदेशी पर्यटकले छात्रवृत्ति दिएर यहाँका धेरै बालबालिकाले गुणस्तरीय शिक्षा पाइराखेका छन् । यही क्षेत्रबाट प्रत्यक्ष लाभ लिने धेरै स्थानीयहरूको उन्नति भएको पाइन्छ । पर्यटकीय क्षेत्र भएका कारण स्पोन्सर पाएर विदेशमा आफ्ना क्यारियर बनाउनेहरुको संख्या पनि उल्लेख्य रहेको पाइन्छ ।
जीविकोपार्जनमा प्रत्यक्ष प्रभाव पु¥याउने गोसाइँकुण्ड क्षेत्रको संरक्षणका साथै वरिपरिका अन्य सम्पदा जस्तै– वन, दुर्लभ वन्यजन्तु, चराचुरूङ्गीको संरक्षण गरी आर्थिक विकासको मार्गमा जानु अपरिहार्य रहेको छ । यस क्षेत्रको विकासमा यहाँकै जनता जो हिजोदखि प्रत्यक्ष लाभान्वित छन् र जो भोलिका पनि उपभोक्ता हुन्, त्यस्ता रसुवालीहरूको साझा दायित्व हो ।
गोसाइँकुण्डजस्ता प्राकृतिक सम्पदाको संरक्षण भएमात्र रसुवाको विकास सुनिश्चित हुने र विश्व सम्पदा सूची वा रामसार क्षेत्रमा सूचीकृत भएको पनि सार्थक हुन्छ । महत्वमा विविधता रहेको गोसाइँकुण्डको संरक्षण, प्रचारप्रसार र विकासका लागि सबैले हातेमालो गर्नुपर्छ । धार्मिक हिसाबले वर्षको दुईपटक मेला लाग्दै आए पनि आजकल १२ महिना नै मानिसको आवतजावत भइरहने हुँदा यहाँको उचित व्यवस्थापन गर्नु अत्यन्त जरुरी छ । धार्मिक गन्तव्यको लागि तिब्बतको मानसरोवरजत्तिकै एक पवित्र तीर्थस्थल हो नेपालको गोसाइँकुण्ड । त्यसैले यहाँ जानेहरुको संख्या दिन–प्रतिदिन बढिरहेको छ ।