राष्ट्रिय विभूति शंखधर साँख्वाःले आजभन्दा करिब ११४१ वर्षअघि हाम्रो देश नेपालको नामबाट नेपालकै मौलिक संवत् स्थापना गरेर एउटा अतुलनीय योगदान गरेका थिए । नेपालमा नेपाल संवत्भन्दा पहिले चलिरहेका विभिन्न संवत्हरू जस्तै कलिगत संवत्, शक संवत्, विक्रम संवत्, तथा इश्वी संवत्मध्ये नेपाल संवत्को विशेष महत्व छ ।
ती संवत्हरू कुनै धर्मको नाममा, कुनै व्यक्तिको नाममा त कुनै जातिको नामबाट स्थापित संवत्हरू हुन् तर नेपाल संवत् देशको नाममा स्थापित छ । देशकै नाममा नेपाल संवत्को स्थापना गर्नु कुनै व्यक्तिगत स्वार्थ नभई देशभक्ति र उधार मनको उपज हो ।
यो संवत् कात्तिक शुक्ल प्रतिपदा (म्हपूजा)का दिनदेखि शुरू भएर लक्ष्मीपूजाका दिन एक वर्षसम्मको तिथि गणनाको आधारमा एक वर्ष पूरा हुन्छ । त्यसैले, हामी नेपालीहरूले त्यही दिन न्हूदँ अर्थात् नयाँ वर्षका रूपमा म्हपूजा गरेर शुभकामनाको आदानप्रदान गरी हर्षोउल्लासका साथ मनाउँदै आइरहेका छौं ।
तर, यो नयाँ वर्ष र म्हपूजा विशेष गरेर नेवार समुदायमा मात्र गरिने हुनाले नेपाल संवत् एउटा सम्प्रदायको संवत्को रूपमा मात्र लिने गरिएको छ । शायद, यसै कारणले पनि नेपाल संवत् राष्ट्रिय संवत्को रूपमा मान्यता प्राप्त भइसक्दा पनि अझै अपहेलित हुन पुगेको छ । आफ्नै देशको नामबाट मौलिक संवत् हुँदाहुँदै पनि भारतीय संवत् जुन भारतले नै बिर्सिसकेको संवत् नेपालमा अहिलेसम्म पनि मान्यता दिएर चलाइएको छ ।
शंखधर साख्वाले संवत् प्रचलनमा ल्याएको बेला नेपालमा राघवदेव ठकुरीको शासनकाल चलिरहेको थियो भन्ने उल्लेख गरेको पाइन्छ । सूर्र्यवंशी राजा मानदेवका तीन छोरामध्ये जेठा छोरा राघवदेवले कान्तिपुरमा राज्य भोग गरिरहेका थिए । माहिला छोरा जयदेवले पाटनमा र कान्छा छोरा आनन्ददेवले भक्तपुरमा राज्य चलाइरहेका थिए ।
विभिन्न तथ्यअनुसार शंखधर साख्वाः त्यसबेला मरुटोलको मरुसतलको इलाछेँ भन्ने टोलका बासिन्दा थिए । त्यसबेला एकदिन भक्तपुर राजदरबारका विद्वान राजज्योतिष सिद्धिवंतले राजा आनन्ददेवलाई नदीमा बग्ने बालुवा सुनमा परिणत हुने स्थान र समयकोे साइत बताइदिएका थिए ।
ज्योतिषको सल्लाहमा राजा आनन्ददेवले कसैलाई पनि सुइँको नदिइकन ठीक साइतमा सुन पाइने स्थानमा चारजना भरियालाई काठमाडौंको भद्रावती र विष्णुमतीको बीचमा रहेको लखःतीर्थमा गएर त्यहाँको बालुवा लिएर आउने आदेश दिए । राजाको आज्ञाअनुसार ठीक साइतमा भरियाहरूले सोही स्थानबाट बालुवा लिएर आइरहेको बेला शंखधर साख्वाः पनि त्यही बाटो भएर खोलामा स्नान गर्न गएका थिए ।
एकाविहानै भक्तपुरदेखि आएर बालुवाको भारी बोकेर चारजना भरियाहरू गइरहेको दृश्य देखेर शंखधर साख्वाः अचम्भित भए । यो दृश्यबाट सशंकित शंखधर साख्वालले त्यो बालुवा किन र कहाँ लान लागेको भनेर भरियाहरूसँग सोधे । तर, उनको कुराको वास्तै नगरी भरियाहरू आफ्नो बाटो हिंडिरहे ।
निकै बाठो र बुद्धिमानी शंखधर साख्वाःले यसमा पक्कै रहस्य हुनुपर्छ भनी विचार गरे । फेरि, भरियाहरूलाई फकाईफुलाई त्यहाँको बालुवा किन र कहाँ लान लागेको भनेर सोधे । भरियाहरूले पनि भक्तपुरका राजाले लिन पठाएको र उनकै दरबारमा लान लागेको भनेर सीधै जवाफ दिए ।
यो जवाफ सुनेपछि शंखधर साख्वाःलाई शंका लागेछ र उनले भरियाहरूले भनेजति ज्याला दिने वाचा गरेर उनीहरूले ल्याएको बालुवा आफ्नो घरमा पु-याइदिन आग्रह गरे । बालुवाको रहस्यबारे केही नजानेका भरियाहरूले पनि विचार गरे “यदि हामीले भनेजति ज्याला पाउने हो भने जाबो यो बालुवा शंखधरको घरमा लगेर राखेमा के नै हुन्छ र ? बरु फेरि यहीँकै बालुवा लिएर दरबारमा लगौंला ।”
साइतमा ल्याएको बालुवा शंखधरको घरमा खन्याएर भरियाहरूले फेरि अर्को बालुवाको भारी बोकी भक्तपुरका राजाको दरबारमा पु-याइदिए । चार दिनपछि हेर्दा शंखधर साख्वाको घरमा खन्याइएको बालुवा सुनमा परिणत भयो भने राजाको दरबारमा खन्याएको बालुवामा कुनै परिवर्तन आएन । यो सब देखेर अचम्म मान्दै राजाले फेरि ज्योतिष सिद्धिवंतलाई बोलाएर सोधे ।
सिद्धिवंतले यसको अवश्य अर्को कारण हुनसक्ने अनुमान गरेर भरियाहरूलाई बोलाई सोधपुछ गर्न लगाए । उनीहरूले पनि सबै वृत्तान्त राजासामु बताए । बालुवा सुनमा परिणत भएपछि उदार मन भएका शंखधर साख्वाःले देशका जनताहरू सबैैको ऋण तिरी सबैलाई ऋणबाट मुक्त गरिदिए ।
जनता सबै ऋणबाट मुक्त भएको दिन आफ्नै देशको नामबाट नेपाल संवत् भनेर नयाँ वर्ष शुरू गरे । साथै, आफ्नो शिला मूर्ति पशुपतिनाथको दक्षिण ढोकामा स्थापना गर्न लगाए । सो मूर्ति प्रमाणका रूपमा सोही स्थानमा अवस्थित छ । जुन दिन सबै जनता ऋणले मुक्त भए त्यसदिनको खुसियालीमा नेपाल संवत् स्थापना गरी नयाँ वर्षको उत्सव मनाए ।
त्यसै दिन आफ्नो आत्माको पूजा गरी वर्षभरिको मनोकामना पूरा होस् भनेर मंगलकामना गरी म्हपूजा मनाउने चलन भने नेवार समुदायमा मात्र छ । यस संवत्लाई राष्ट्रिय संवत् बनाई सरकारी मान्यता दिनुपर्छ भनेर आवाज उठाउँदै आएको दशकौं भइसक्दा पनि सरकारले वास्ता गरिरहको थिएन ।
यसले गर्दा विभिन्न समयमा नेवारहरूले नेपाल संवत्लाई राष्ट्रिय मान्यता दिनुपर्ने माग सहितको अभियानलाई तीव्र बनाउँदै लगेका थिए । यही कुरालाई हृदयंगम गर्दै ने.सं. ११२० कछलाथ्व ११ (वि.सं. २०५६ मंसीर २ गते) का दिन नेपाल संवत्का प्रणेता शंखधर साख्वाःलाई सरकारले राष्ट्रिय विभूतिका रूपमा घोषित गरियो ।
यो एउटा नेपालकै लागि ठूलो उपलब्धि थियो । देशकै नामबाट स्थापना भएको नेपाल संवत् मौलिक संवत्को जन्मदातालाई सरकारले राष्ट्रिय विभूतिको रूपमा मान्यता प्राप्त भएको कम गौरबको कुरो होइन । नेपाल संवत्लाई राष्ट्रिय संवत्को मान्यता दिइनुपर्छ भन्ने अभियान चलिरहेको धेरै वर्ष बितिसक्दा पनि सरकारले यस संवत्प्रति वास्तविक सम्मान दिनसकेन ।
तर, नेपालमा पहिलो गणतान्त्रिक सरकारले शंखधर साँख्वालाई राष्ट्रिय विभूति घोषणा गरेको करिब दश वर्षपछि बल्ल नेपाल संवत्लाई राष्ट्रिय संवत्को मान्यता दिने निर्णय ग-यो । नयाँ नेपाल निर्माण गर्ने अभियानमा यसलाई एउटा सुखद संकेतको रूपमा लिनुपर्छ ।
वि.सं. २०६५ साल कार्तिक ८ गते शुक्रबारका दिन मन्त्री परिषद्मा बसेको बैठकले नेपाल संवत्लाई राष्ट्रिय मान्यता प्रदान गर्ने निर्णय गरेपछि देशमा झनै नेपाल संवत्को उत्सवलाई हर्षोल्लासका साथ मनाउने क्रम तीव्ररूपमा हुँदै आएको छ । यसैबीच, नेपाल संवत्लाई राष्ट्रिय मान्यता दिइनुपर्छ भन्ने मागसहित थुप्रै अभियानका चरणहरू पार गर्दै बल्ल सरकारले देशको मौलिक संवत्को महत्वलाई बुझेर राष्ट्रिय मान्यता दिएको छ ।
राष्ट्र र सरकारले जस्तोसुकै बेवास्ता र अवहेलना गरे पनि बाधा र अवरोध खडा गरे पनि आखिर आफ्नै देशको मौलिक संवत्कै जित भयो । शंखधर साँख्वाले व्यक्तिगत स्वार्थलाई त्यागी सम्पूर्ण जनताको उद्धार गरी देशकै नाममा स्थापना गरेको संवत् नै राष्ट्रिय संवत् हुन सफल भयो ।
यो संवत्ले सरकारी मान्यता पाएको १३ वर्ष पुगेको छ । केवल कागजमा मात्र यसलाई राष्ट्रिय बनाइएको छ । सरकारी कामकाजमा होस् वा चाडपर्वमा होस् नेपाल संवत्बाट काम भएको भने पाइँंदैन । अहिलेसम्म पनि विदेशीको नामबाट चलेको संवत् विक्रम संवत् र ईश्वी संवत्कै सहारामा सरकारी कार्यहरू भइरहेको पाइन्छ । यस्ता बानीलाई हामी सबै मिलेर हटाउँदै लग्नुपर्छ । देशकै मौलिक संवत्लाई केवल कागज र भित्तामा मात्र सीमित गर्नु हुँदैन ।
नेपाल संवत्को आफ्नै अलग्गै विशेषता छ । नेपाल संवत्को नयाँ वर्षकै दिन कछलाथ्व पारुको दिनमा म्हपूजा भनेर नेवारहरूले मनाउने चलन छ । नेवार समुदायले मात्र यस पर्वको अनुशरण गर्दै आइरहेको छ । यसदिन वर्षभरिमा हुने रोगब्याधि कष्ट र व्यवधानबाट बचेर आउँदो सालमा पनि यस्ता दुर्घटनाबाट बच्न सकौं र स्वास्थ्यमा कुनै किसिमको विघ्नबाधा नआओस् भनेर आत्माको पूजा गरेर म्हपूजा मनाउँदै आएकोले पनि नेपाल संवत् नेवार जातिको मात्र हो भन्ने भ्रम पर्न गएको हो ।
तर, अहिले आएर यो नेपाल संवत् नेवार जातिको मात्र नभएर सम्पूर्ण नेपाल र नेपालीहरूको आफ्नै मौलिक संवत् हो भन्ने कुरा छर्लंग भइसकेको छ । त्यसैले, यो संवत् राष्ट्रप्रेम देशप्रेमको भावनाले ओतप्रोत भएर स्थापना गरेको संवत्लाई बेवास्ता गरी विदेशी संवत्लाई चलनचल्तीमा ल्याउनु हामी नेपालीहरूकै दुर्भाग्य हो ।
नेपाल संवत्बारे बुझाउन नसक्नु कसको दोष हो ? यस संवत्को महत्व र विशेषता बुझाउने यसको प्रचार–प्रसार गर्ने जिम्मा कसको हो ? के यहाँका भाषा, लिपि, कला, संस्कार, संस्कृति अनि नेपाल संवत्लाई बचाउने र जोगाएर राख्ने जिम्मा नेवार समुदायको मात्र हो ? यी प्रश्नहरूको जवाफ खोज्न अब हतार भइसकेको छ ।
नत्र भोलि हाम्रा सन्तान र नयाँ पुस्ताले आफ्नो राष्ट्रियता र पहिचान गुमाउन धेरै समय लाग्ने छैन । त्यसैले, आजैदेखि नेपाल संवत्का प्रवर्तक राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाः र नेपाल संवत्लाई राष्ट्रिय पर्वको रूपमा मनाउन सकौं यही न्हूदँ (नयाँ वर्ष) नेपाल संवत् ११४२ को भिंतुना !