शिक्षाले विद्यार्थीमा ज्ञानको खोजी गर्ने बानीको विकास गराउन सक्नुुपर्छ । शिक्षाले विद्यालयबाट प्रदान गरिने सैद्धान्तिक सिकाइलाई वास्तविक जीवनसँग जोड्न सक्नुुपर्छ । शिक्षाले बालबालिकालाई आफ्नो व्यक्तिगत, सामाजिक तथा राष्ट्रिय समस्याको समाधान गर्न सक्ने बनाउन सक्नुुपर्छ । शिक्षाले विद्यार्थीहरुमा अधिकार स्वतन्त्रता र समानताको प्रवद्र्धन गराउन उचित भूमिका निभाउन सक्नुुपर्छ ।
विद्यालयमा सिकेका कुुराले विद्यार्थीमा स्वस्थ जीवनयापनमा सहयोग पुु¥याउनुुपर्छ । शिक्षाले विद्यार्थीको तार्किक विश्लेषण गरी निर्णय गर्न सक्ने, वैज्ञानिक विश्लेषणका आधारमा व्यक्ति, समाज र राष्ट्रको दिगो विकासमा योगदान पुु¥याउन सक्ने क्षमताको विकास गराउन सक्नुुपर्छ । साथै हरेक विद्यार्थीमा नैतिक आचरण, सामाजिक सद्भाव र पर्यावरणीय सन्तुुलनप्रति संवेदनशील बनाउँदै दिगो शान्तिको लागि प्रतिबद्ध रहने क्षमताको वृद्धि गर्न पनि शिक्षाको अति आवश्यक छ । शिक्षाले आधुुनिक ज्ञान, सीप, सूूचना तथा सञ्चार प्रविधिको प्रयोग गर्दै विद्यार्थीलाई स्वावलम्बी र व्यवसायमुुखी गराउन सक्नुुपर्छ । शिक्षाले राष्ट्र, राष्ट्रियता र राष्ट्रिय आदर्शको सम्मान गर्न सक्ने, सिर्जनशील, कल्पनाशील, उद्यमशील एवम् उच्च सोच र आदर्शमा आधारित व्यवहार गर्ने, स्वावलम्बी, देशभक्त, परिवर्तनमुुखी, चिन्तनशील एवम् समावेशी समाज निर्माण गर्न सक्ने नागरिकहरुको उत्पादन गर्न आवश्यक छ ।
नेपालको संविधानले शिक्षासम्बन्धी हकलाई मौलिक हकमा राखिसकेको छ । साथै राज्यका निर्देशक सिद्धान्तमा शिक्षालाई नागरिकका आधारभूत आवश्यकताको रुपमा राखी सबै नागरिकलाई शिक्षाको अवसर उपलब्ध गराउनुु राज्यको दायित्व रहेको विषय प्रस्ट पारिएको छ । आम नेपाली जनताले आशा गरेका दिगो शान्ति, सुुशासन, विकास र समृद्धिलाई पूरा गर्ने सपना नेपालको संविधानले देखेको छ र हामीले संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रातमक शासन व्यवस्थासमेत हात पारी तीनै तहको सरकार हाम्रो सामुु सक्रिय छन् । तीन तहका सरकारहरुमध्ये माध्यमिक तहसम्मको शैक्षिक व्यवस्थापन गर्दै असल, मेहनती, इमानदार विद्यार्थी उत्पादनको लागि स्थानीय तहले जिम्मा लिइसकेको छ ।
राष्ट्रको उन्नति र समृद्धिको मूूल आधार शिक्षा नै हो । शिक्षा क्षेत्र सक्षम रहन सके मात्र देशमा आवश्यक पर्ने आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक तथा कानुुनी शासन सञ्चालनको निमित्त सक्षम नागरिक उत्पादन गर्न सकिन्छ । हाल हामीले देखिरहेको नेपाली राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, प्रशासनिक तथा सांस्कृतिक परिवेश सन्तुुलित, सक्रिय, सक्षम र समावेशी देखिँदैनन्, यी सबै शिक्षाका उपज हुुन् । स्नातक तथा स्नातकोत्तरजस्ता उच्च तहका शिक्षित हाम्रा देशका युुवा सरकारी जागिरको लागि १० औँ वर्ष बिताउँछन् र असफल हुुन्छन् अनि आफ्नो उर्वर जीवनको बर्बादी गर्दछन्, समाज र राष्ट्रको त के आफ्नो व्यक्तिगत जीवनसमेत सार्थक बनाउन नेपाली भूमि र नेपाली वातावरणमा असम्भव प्रायः नै ठान्दछन् । फलस्वरुप वैदेशिक रोजगार, वैदेशिक भूमिलाई आफ्नो अन्तिम गन्तव्य र भविष्यको गोरेटो बनाउन पुुगेका छन् ।
आज नेपाली समाजमा युुवाहरुको संख्या शून्य प्रायः भइसकेको छ । गाउँहरु बस्तीविहीन भइसकेका छन् । गरिब मुलुकको धेरै धनराशि खर्च गरी डोजर लगाएर बाटो निर्माण गरिन्छ, ठूूलो धनराशि विदेशिन्छ तर गाउँलेवासी गाउँमा नबसी आफ्नो बसाइँ सराउँछन् र गाउँ शून्य बनाउँछन्, गरिब मुुलुकको धेरै पैसा खर्च गरी विद्यालय निर्माण गरिएका छन्, विद्यालय भवनहरु निर्माण गरिएका छन्, पक्की भवन हावादार कक्षाकोठा, नयाँ डेक्स–बेन्च, नयाँ सेतोपाटी, कपबोर्ड, बुुककर्नर, पुुस्तकालय, हेड मास्टरको छुुट्टै अफिस, शिक्षक स्टाफको छुुट्टै शान्त स्टाफ कक्ष, पर्याप्त शिक्षक दरबन्दीको व्यवस्था रहेको छ तर विद्यालयमा विद्यार्थी संख्या ज्यादै न्यूून छ ।
राज्यले यतिका धेरै लगानी लगाएको क्षेत्रबाट उत्पादित जनशक्ति अर्थात् शैक्षिक गुुणस्तरमा ठूलो प्रश्नचिह्न खडा भएको एउटा समस्या एकापट्टि छ भने अर्कोपट्टि विद्यार्थीविनाको करोडौँको विद्यालय भवन, हाम्रो शिक्षा नियमावलीमा व्यवस्था भएबमोजिम तराई, पहाड र हिमाली क्षेत्रमा क्रमशः पचास, पैँतालीस र चालीस शिक्षक विद्यार्थी अनुुपात रहे पनि १ शिक्षक बराबर १, ५, १०, १५ विद्यार्थीको अनुुपातमा विद्यार्थी रहेका शिक्षकहरु जसलाई राज्यले तलब भत्ताकै लागि ठूलो धनराशि खर्च गरेको छ, यसबाट राज्यको समृद्धिमा तथा गरिबी निवारणमा कत्तिको टेवा पुुगेको छ या राज्यको लगानी खेर गैरहेको छ ? यो सोचनीय विषय हो भने यसको सही व्यवस्थापन अर्कातर्फको चुुनौती हाम्रो सामुु देखा परिसकेको छ । विद्यालयको शिक्षा प्रणालीले उत्पादन गरेको जनशक्तिले राज्यको समृद्धिमा कत्तिको सफलतापूर्ण भाग लिन सक्छ ? यो एउटा चुुनौती हो भने राज्यले युुवा तथा शिक्षित वर्गलाई राज्यको समृद्धि र उत्पादनसँग जोडेर कत्तिको अवसर सृजना गर्न सक्छ भन्ने अर्को चुुनौती हो ।
गाउँ, बस्तीविहिन भएको छ, खेतबारी बाँझिएका छन्, युुवा बेरोजगारीको कारण तड्पिएको छ, सक्षम युुवा विदेश पलायन भइसकेका छन् र हुुने क्रम तीव्र छ, विद्यालय विद्यार्थीविहीन छ, शिक्षक ८–१० जना विद्यार्थी पढाएर जागिर खान्छ, कतिपय कार्यालयमा कर्मचारी प्रायः कामविना दिन बिताई धेरै तलव भत्ता खान्छन्, आवश्यकताभन्दा बढी सांसद र मन्त्रीहरु विनादिगो दृष्टिकोण र विनाराष्ट्रियता महँगो सेवा–सुुविधासहित राष्ट्र निर्माणको बीचबाटोमै अलमल परेजस्ता देखिन्छन् । यस्तो देशको विकराल र जरजर समस्यामा शिक्षा प्रणाली कस्तो बन्ने ? सबैभन्दा महत्वपूर्ण चुुनौती बनी हाम्रो सामुु उभिएको छ ।
राज्यको समृद्धि अब दिगो र सही सोचविचार अनि पुुनः योजनाविना अगाडि बढ्न सक्दैन । राज्यको ढुुकुुटी खर्च गरी अनावश्यक मोटरबाटो, अनावश्यक सभाहल जहाँ वर्षको दुईपटक सभा बस्दैन, अनावश्यक विद्यालय भवन जहाँ विद्यार्थी छैनन्, अनावश्यक शिक्षक–कर्मचारी जसलाई ठूूलो राशिमा तलव भत्ताको व्यवस्था गर्नुुपर्छ, जस्ता गतिविधिबाट केही सीमित व्यक्तिले रोजगारी प्राप्त त गर्लान्, केही नेता तथा ठेकेदार मोटाऊलान् तर देशको दिगो विकास र समृद्धि यसले ल्याउन सक्दैन ।
देशको शान्ति, सुुव्यवस्था र समृद्धि अब कोरा र सैद्धान्तिक शिक्षा मात्र होइन अब व्यावहारिक सीप, र उत्पादन, स्वरोजगार, मेहनती, इमानदार र देशप्रेमीजस्तो विशेषतासहितको पाठ्यक्रम विद्यालय शिक्षामा आवश्यक छ । हरेक विद्यालयमा प्रदान गरिने शिक्षा विद्यार्थीको जीवन सहज बनाउन आवश्यक पर्ने हरेक सीपको विकाससँग जोडिनुुपर्छ । हिजो र आजको जस्तो घोक्ने, कण्ठ गर्ने, परीक्षामा राम्रो अंक लिने र सर्टिफिकेट प्राप्त गर्ने तर बजारमा, उत्पादनमा, स्वरोजगारमा असफल हुने यस्तो शिक्षा प्रणाली पुुरानो भैसकेको छ ।
हाम्रो कृषिप्रधान देश हो । अझै पनि कुुल गार्हस्थ्य उत्पादनको २७.६ प्रतिशत कृषिक्षेत्रले योगदान पुु¥याएको छ, यो प्रतिशतलाई वृद्धि गर्ने, विद्यार्थीलाई उत्पादनसँग जोड्ने खालको शैक्षिक प्रलाली देशमा आवश्यक छ । विभिन्न प्रकारका प्राविधिक शिक्षा प्रदान गर्ने विद्यालयले सोही प्रकारका व्यावहारिक शिक्षा प्रदान गर्ला, त्यो बेग्लै कुुरा हो तर अधिकांश साधारण धारका विद्यालयले कृषिलगायत अन्य उत्पादनमा जोड दिने कुुरा ठूलो लाग्दैन, पालिकाले एक विद्यालय एक उत्पादनको नीति कार्यक्रम ल्याउँदा नराम्रो र असम्भव होलाजस्तो पनि लाग्दैन ।
कतिपय पालिकाका प्रमुुखले त शुुक्रबारका दिन स्कुल ब्यागविनाको दिन जुुन दिन विद्यार्थीलाई वास्तविक जीवन उपयोगी सीप तथा अनुुभव दिने भन्ने कन्सेप्ट अगाडि बढाएको पाइयो, त्यो राम्रै हो जस्तो लाग्छ । अघिल्लो कक्षा १० को अंगे्रजी पाठ्यपुुस्तकमा एउटा निबन्धको रुपमा प्रस्तुुत गरिएको ‘रिलेभेन्स अफ् इन्भल्भिङ स्कुल ग्राजुएट्स इन् कम्युनिटी सर्भिसेस’ निकै सान्दर्भिक थियो, यसलाई व्यवहारमा उतार्नुुपर्ने थियो ।
विद्यालयमा विद्यार्थीलाई सीप सिकाउने, आत्मनिर्भर र स्वावलम्बी बनाउने, उनीहरुलाई उत्पादनसँग जोड्ने, राष्ट्रको समृद्धि र सुुखी नेपाली स्वस्थ नेपाली बन्ने कार्यक्रममा जोड्ने नै हो भने शैक्षणिक पद्धतिमा र शैक्षिक प्रणालीमा कोदालीबाट उत्पादन गर्ने, उत्पादनलाई क्यामराले खिच्ने, कम्प्युुटरको माध्यमबाट प्रचारप्रसार गर्ने र सिक्दै गरेका हरेक अनुुभवलाई कापी–कलमको माध्यमले लिखित दस्तावेज बनाउँदै अनुुभवको आधारमा सिकाइ गर्ने वातावरण आजको आवश्यकता हो । एक विद्यालय एक उत्पादन कार्यलाई विद्यालयीय शिक्षामा जोड्ने काम असम्भव होला र ? नसकिएला र ? के यस कार्यक्रमले विद्यार्थीको सोच, व्यवहार, चिन्तन र राष्ट्रियताको भावनामा परिवर्तन नल्याऊला र ?
(लेखक छन्तेल पृथ्वी मा.वि., मुसिकोट न.पा., मैदान, गुल्मीका शिक्षक हुनुहुन्छ ।)